Вассин васт сочинение ирсан орам

Обновлено: 10.01.2023

Вы можете добавить книгу в избранное после того, как авторизуетесь на портале. Если у вас еще нет учетной записи, то зарегистрируйтесь.

Ссылка скопирована в буфер обмена

Вы запросили доступ к охраняемому произведению.

Это издание охраняется авторским правом. Доступ к нему может быть предоставлен в помещении библиотек — участников НЭБ, имеющих электронный читальный зал НЭБ (ЭЧЗ).

Если вы являетесь правообладателем этого документа, сообщите нам об этом. Заполните форму.

Нажмите, чтобы узнать подробности

Урокан г1ирс: Яздархочун сурт, роман, конспект.

Ц1ахь елларг хаттар.

Урокана оьшу г1ирс кечбар.

Урокан керла керла коьчал йовзийтар.

Урокан жам1 дар.

Ц1ахь бан болх балар.

Урокан хаттарш т1едахкар:

— Керла коьчал йовзийтар

Романан дакъош комментареш еш дешар.

Урокан жам1 дар.

Ц1ахь бан болх балар.

Проверила зам. диретора по УВР______________ Салманиева Я.Н. 06.02.2013.г

Исаева Марьям

Марьям Исаева прошла долгий жизненный и творческий путь. Она родилась 20 декабря 1898 г. в Одессе, где ее отец Султан Исаев – уроженец старинного чеченского села Алхан-Юрт – учился в университете. Он был женат на француженке, ставшей матерью Марьям.
Девочка начала обучение во второй Одесской гимназии, а закончила в Грозненской женской гимназии, когда отец вернулся работать в Чечню с дипломом народного учителя. После окончания гимназии Марьям Исаева пошла по стопам отца и стала учительницей. В 1920 г. она возглавляла отдел дошкольного воспитания Чеченского областного отдела народного образования, а затем стала и заведующей отделом народного образования, который ведал определением сирот и детей красных партизан в детские дома, а также их воспитанием. С 1924 по 1929 г. М.Исаева работала в женском отделе Северо-Кавказского крайкома ВКП(б) в Ростове-на-Дону. В это же время она окончила филологический факультет Ростовского государственного университета. Затем она вернулась в Чечню и полностью отдалась просветительской деятельности: организовывала для женщин курсы по ликвидации безграмотности и сама же преподавала в некоторых из них. С 1937 по 1944 г., до самой депортации в Казахстан, Марьям была директором республиканского краеведческого музея.

Умерла Марьям Исаева в 1977 г. До конца лет она продолжала служить литературе, делу просвещения родного народа.
Произведения М. С. Исаевой

на чеченском языке

на русском языке
Зелимхан. Стихотворение. — В сб.: Поэты Чечено-Ингушетии. Грозный, Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1939.
Гамар. Поэма. — В сб.: Чечено-ингушская лирика. Грозный, Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1941.
Литература о творчестве М. С. Исаевой

ЧЕЧНЯ. Чеченки, оставившие след в истории своего народа

ЧЕЧНЯ. Женщина в чеченском обществе традиционно ассоциируется с домом, уютом, теплом домашнего очага. Но были в народе и такие женщины, которые брали на свои хрупкие плечи, на первый взгляд, непосильную ношу, и известны из истории, как героини. О национальных героинях чеченского народа и об их подвигах ИА «Грозный-информ» рассказала Заслуженная журналистка Чеченской Республики Аза Газиева.

— Конечно, история сохранила имена не всех выдающихся личностей — представителей чеченского народа, но тем не менее многих мы знаем. Наряду с мужчинами героические поступки совершали и женщины. Кого из чеченских героинь вы можете назвать?
— Мне очень больно говорить об этом, но имена не всех чеченских героинь, к сожалению, нам известны. Прежде всего, мне бы хотелось рассказать о Тоите. Это дочь известного богослова Гази-Хаджи Зандакского, который в 1860 году возглавил восстание чеченцев за свободу. Но вскоре он отошел от ратных дел и уехал в Саудовскую Аравию, где встретил смерть в 1867 году. Но в 1877 году поднял восстание его племянник Альбек-Хаджи. О нем написано в романе Абузара Айдамирова «Молния в горах». В отряде Альбека-Хаджи воевала девушка Тоита, дочь Гази-Хаджи Зандакского. Она носила мужскую одежду, и никто кроме двоюродного брата Альбека-Хаджи не знал о том, что она девушка. Ей несколько раз делали замечание из-за того, что она сторонилась компании мужчин, уходила во время трапезы и отдыха. И только после ее смерти на поле брани Альбек-Хаджи поднял труп девушки и рассказал, что это его двоюродная сестра Тоита. Но самое интересное то, что могила Тоиты Зандакской сохранилась. Она находится в селе Симсири Ножай-юртовского района. Люди очень бережно ухаживают за этой могилой и называют ее Тои барз.
Мы много говорим о Таймасхе Гехинской, которая на протяжении 10 лет была командиром отряда в войске наиба Шамиля Махмин Акберда. Но в этом войске Таймасха была не единственной женщиной. Долгие годы командиром одного из отрядов была и Ханипат Гойтинская.
Также, конечно, вспоминаются имена Дадин Айбики, Амаран Зази, Айдин Жансики и многих, многих других, которые предпочли позорному плену смерть в волнах Терека. Они — достойные дочери Дади-юрта!

— Поскольку вы рассказали о горянках, которые осознанно шли сражаться на поле битвы, хочется спросить: каким было отношение к ним? Война, по утверждению многих, не место для женщин.
— Да, все верно. Если бы стало известно, что они женщины, их просто не пустили бы на поле битвы.

— Кого мы знаем из национальных героинь – участниц Великой отечественной войны?

— Давайте начнем с Азы Агнаевой. Она была лейтенантом медицинской службы, начальником зубоврачебного кабинета 5-й воздушной Армии. С первых дней войны Аза была на передовой, в начале на Юго-западном фронте, а затем и на втором украинском.
Затем, обязательно надо упомянуть о наших знаменитых зенитчицах Совдат Тепсаевой и Лизе Муцаевой. Они начинали в женском батальоне 1-го беларусского фронта, а затем воевали на украинском фронте.
В медсанбате служила Нина Тутаева главврачом санитарного поезда Грозный-Кропоткино была Есимат Мазаева.
Особо хочется остановиться на судьбе Асет Тутаевой. Она была аспиранткой Ленинградского медицинского института. Имела бронь, но добровольно ушла на фронт. Работала главным врачом военного госпиталя. Имела звание майора медицинской службы. Мы все знаем, что Украина от немецко-фашистских захватчиков была освобождена 28 октября 1944 года. А Асет Тутаева погибла 29 октября 1944 года на Тернопольшине. Госпиталь, в котором в последние дни работала Асет находился в селении Колодино Вишневецкого района Тернопольской области Украины. Линия фронта в 1944 году уверенно продвигалась вперед. И госпиталь должен был следовать дальше на запад. Оборудование, кровати и постельные принадлежности главврач отправила на поезде. А сама решила добраться до места назначения на машине. Но по дороге на них напали бандиты, затаившиеся в лесах после ухода немцев. Они долго и старательно избивали советского врача, хрупкую женщину, а затем и расстреляли. Асет Тутаева похоронена там же, в селении Колодино на Тернопольщине. Местные жители бережно ухаживают за ее могилой.

— Расскажите о выдающихся женщинах – деятелях культуры и образования.
— Рассказывая о чеченских женщинах, оставивших яркий след в истории, культуре и литературе своего народа нельзя не упомянуть Марьям Исаеву, в девичестве Хакишева. Она была дочерью одного из первых чеченских просветителей-Султана Хакишева, который в 1913 году в селении Лаха-Невре открыл первую школу для чеченских детей. С первых дней создания школы Марьям там преподавала. Она писала стихи, занималась переводами. Но главное — Марьям первой из чеченских писателей доступным языком написала о репрессиях. Стоит отметить, что мать Марьям была француженкой и муж ее не был чеченцем, но когда начались репрессии, она сказала своей дочери, единственному своему ребенку, что уезжает вместе со своим народом и убедительно просит, чтобы дочь всем рассказывала, что эта земля чеченская.
Также к чеченским писателям, оставившим след в истории и литературе чеченского народа относятся Селима и Бата Курумовы, Балкан Анзорова и другие.
Также нельзя не рассказать о первом кандидате филологических наук среди чеченок Марьям Чентиевой. Все эти женщины оставили прекрасное наследие, но судьбы их трагичны. Их объявляли врагами народа, держали под арестом, пытали, расстреливали.
Но у нас были не только писательницы. Во многих странах мира взыскательный зритель рукоплескал чарующему голосу Марьям Айдамировой. Во всех уголках Советского Союза бороздила небо первая летчица-чеченка Ляля Насуханова. В четырнадцати странах мира переиздавались стихи прославленной чеченской поэтессы Раисы Ахматовой.

— Как в чеченской литературе переданы образы национальных героинь? Есть произведения, в которых повествуется непосредственно о них, подобные роману «Зелимхан», в котором рассказана история абрека?
— У Лечи Яхъяева есть роман о Таймасхе Гехинской и поэма об Асет Тутаевой. Но в основном в произведениях даются собирательные образы.
В романе Марьям Исаевой «Ирсан орам» создан образ девушки Васы, который, я полагаю, можно считать символом чеченского народа. Она умна, трудолюбива и на ее долю выпадает очень много тягот.
В чеченских илли есть один очень известный образ — «ворх1 вешин йиша» (сестра семерых братьев). В некоторых илли образ передается как по-настоящему героический, при этом имя девушки не называется. Как вы полагаете, у образа есть прототип?
Конечно, это сестра Мади Джаммерза.

— Героизм чеченок в военные годы проявлялся по-разному: одни воевали наравне с мужчинами, другие — лечили раненых, третьи — на своих хрупких плечах поднимали детей. Но ведь и сегодня в чеченском обществе есть женщины с героическим духом. В чем проявляется их героизм?
— Я считаю, что если женщина, чеченка, имея семью, выходит на работу, достигает успехов, при этом делает все необходимое для своих близких — это уже подвиг.

— О семьях национальных героинь чеченского народа известно не так много. Были ли у них потомки?
— У Селимы Курумовой есть дочь в Бельгии. Но у них у всех, я бы сказала, очень трагические судьбы. У Раисы Ахматовой сын умер. У Марьям Исаевой была дочь, у дочери — один сын, который тоже умер в молодости. Марьям Чентиева расстрелена во дворе своего дома в январе 2000 года, перед ней расстреляли ее дочь Зою.

— Как вы понимаете слово героизм?
— Я согласна с мнением чешского журналиста Юлиуса Фучика, который сказал, что герой – это тот человек, который в решающую минуту делает то, что необходимо его родине. Именно так и поступали достойнейшие дочери чеченского народа: и те, о которых нам известно, и те, чьи имена не дошли до наших дней.

Читайте также:

      

  • Сочинение на тему лаванда
  •   

  • Туугъан джерим алтын бешигим сочинение
  •   

  • Сочинение на тему я мама сегодня завтра и всегда
  •   

  • Сочинение лэжьыгъэм уегъэлъап1э щхьэхынагъэм уегъэпуд
  •   

  • Сочинение на тему школьный концерт

Урокан ц1е: «Ирсан орам» романан дакъош а доьшуш, текст т1ехь болх бар..

Урокан 1алашо: «Ирсан орам» — роман кхолларан истории йовзийтар. Сийлахь боккха Даймехкан т1еман хенахь къинхьегаман коллективо тылехь бен болх гайтаран башхаллаш.

Урокан г1ирс: Яздархочун сурт, роман, конспект.

Урок д1аяхьар:

Вовшех дагадовлар.

Ц1ахь елларг хаттар.

Урокана оьшу г1ирс кечбар.

Журнал кхочушдар.

Урокан керла керла коьчал йовзийтар.

Урокан жам1 дар.

Ц1ахь бан болх балар.

Урокан хаттарш т1едахкар:

-«Ирсан орам» -роман кхолларан истории йовзийтар кхолларан истории йовзийтар -«Г1амар»-поэма хьенах лаьцна ю, мила ю цу т1ехь йуьйцург?

«Ирсан орам» -роман хьенах лаьцна ю?

— Керла коьчал йовзийтар

«Ирсан орам» — роман кхолларан истори: Ша ца кхоош къахьоьгуш а, оьрсийн литературан диках йолчу произведенех 1емаш д1аихначу шераша кхиийра цуьнан кхоллараллин коьрта амал: ядархо даимана сема яра Даймахканний, халкъанний хьалхахуьттучу декхаршна. Даймехкан т1ом болчу хенахь иза Джамбулски областан Чалан-Тау поселкехь ехаш яра. Цигахь цунна гора вайн мехкан шайн-шайначу къоман векалшца, цхьабартболуш, доттаг1аллица республикан хьуьнарш. Кхузахь йолало иза дукхапланови йолчу романа т1ехь болх бан. Ткъа шаре д1акхочуш болх бира цо гинарг, лайнарг исбаьхьаллин хорме дерзош. 1964 шарахь араелира цуьнан романан хьалхара книга – «Ирсан орам» романехь болчу къинхьегамхой. Кхолламаш, идейни т1етовжамаш романехь говзаллица нохчочун Акаев Русланан, цуьнан оьрсийн зудчун Вассин кхолламца боьзна бу. Вассин да- Грозный-г1алин промыслин белхалочо Советан 1едал доккхуш д1аделла шен дахар. Изий, Русланан да оОьздий ши доттаг1 вара, цундела цуьрриг тамашийна дац Руслан дайн турпаллин хьуьнарех масал оьуцш кхиъна хилар. Цундела кхеташ ду вайна иза, Исрапил къинхьегаман халкъо шен парг1ато къуьйсучу хенехь царна г1оьнна цига вахара. Юха Даймахка веъча Руслан хьалхачулла а каде хьийза, балхана чувулу.

Т1еч1аг1дар

Романан дакъош комментареш еш дешар.

Урокан жам1 дар.

Хь. Х1ун хии вайна керла тахана урокехь? Д. «Ирсан орамехь» — роман язъяран исторех лаьцна хии-кх.

Исаева Марем йина 1898-чу шеран 20-чу декабрехь Одессехь. Циггахь 2-чу Одесски гимназехь дешна, цул т1аьхьа – Соьлжа-Г1алахь гимназехь а 1920 шеран мартехь Маръям Нохчийчоьнан халкъан йоза-дешаран отделан школе даха хан кхачаза долчу берийн г1уллакхаш лелочу подотделан зеведующи х1оттийра. Дуьххьара цо кхоьллина берашна лерина произведенеш.1924-чу шарахь Исаева Марьяма Ростов-на-Дону г1алахь Къилбседа Кавказан крайн женотделехь болх бо, Ростовски университетехь деша а доьшуш.30-г1а шерашкахь цо язйо «Г1амар», «Революционерийн илли» поэмаш.1937-1943-чуй шерашкахь Исаева Марьяма Нохч-Г1алг1айн краеведчески музейн директоран болх бо.Казахстанехь берийн бошмашкахь кхетош-кхиорхочун белхаш бина цо.1957-чу шарахь, вайнах ц1а бирзича, шен корматалла а, дуккха а ницкъаш а д1ало юкъараллин а, кхолларалин а балхана. Дахаран т1аьххьарлера ткъа шо – цуьнан кхоллараллехь угаре эвсаралле мур бара.

Ц1ахь бан болх балар.

«Ирсан орам»- роман еша, чулацам схьабийца.

Проверила зам. диретора по УВР______________ Салманиева Я.Н. 06.02.2013.г

Арсанукаев Iабдулла

Исаева Марьям ХХ бIешарахь  нохчийн исбаьхьаллин литературехь, культурехь кхиамца болх биначарах ю. ДIадаханчу бIешеран хьалхарчу эхехь цо доккха гIуллакх дина  къома юкъа йоза-дешар даржорехь, исбаьхьаллин культура кхиорехь. ХХ бIешеран 60-чу шерашкахь араевлла Исаева Марьяман «Ирсан орам», «Ирс кхоллархой» романаш хIетахьлерчу вайнехан литературехь дикачарах яра. Нохчийн литературехь прозин жанр кхиарехь мехала хилла уьш. 

Исаева Марьям йина 1898 шеран 20 декабрехь Одессехь халкъан хьехархочун Хакишев Солтин доьзалехь. Iалхан-Юьртара вара  Хакишев Солта. КIорггера дешна  а волуш, шуьйра кхетам болу Хакишев Солта, ма-дарра аьлча, халкъан серлонча вара. «Хакишев Солтас шен хенахь шуьйра яржош хилла вайн халкъана юкъахь прогрессивни дог-ойла», – яздора нохчийн гоьваьлла яздархо, литературин критик волчу Сулаев Мохьмада. ХХ бIешо долалучу муьрехь Хакишев Солтас Лаха-Неврехь школа схьайиллина, цу хенахь керла йолу дешаран кепаш юкъа а ялош. Цул тIаьхьарчу хенахь дешаран учрежденешкахь, пачхьалкхан органашкахь тайп-тайпана белхаш бина цо, амма цкъа а хьехархочун дарж ца дитина. Хакишев Солтин дахар, цо къоман дешар кхиорехь кхочушдинарг, Нохчийчоьнан юкъараллин дахарехь дакъалацар,   шайн хьокъехь кхоччуш талламаш а бина, тIекхуьчу тIехьенна довзийта дезаш дара. Шен хааршца, хуьнаршца, къинхьегаман тIера хиларца шех масал эца хьакъ долуш стаг хилла Хакишев Солта.

Юьхьанцара дешар Исаева Марьямана цIахь, шен доьзалехь Iамийна. ЙоьIан да Хакишев Солта, вай ма-аллара, лаккхара дешар дешна вара, нана француженка а дешна хилла. Цара цIахь кхачам боллуш юьхьанцарчу дешаран хаарш луш хила шайн берашна. Марьям кхидIа деша яхийтина Одесса гIалин 2-чу гимнази. Одессера Хакишев Солтин доьзал Нохчийчу цIабирзича, Соьлжа-ГIаларчу  гимназин 5-чу классе деша дIаэцна йоI, иза чекхъяьккхина цо. Гимназера яьлча, хьехархойн курсаш а чекхъяьхна. Цул тIаьхьа шен да Хакишев Солта директор волчу Лаха-Неврерчу школехь оьрсийн меттан, литератратурин  хьехархочун болх бина цо. Оцу школехь Исаева Марьяман дешархошна юкъахь хилла тIаьхьа сийлахь Iилманча хинволу Авторханов Iабдурахьман а, къоман гоьваьлла яздархо хинволу Айсханов Шамсудди а. Авторханов Iабдурахьмана шен «Мемуараш» тIехь хьахийна Исаева Марьям. Оьзда гIиллакхаш долуш, тамехь, цIенчу куьцехь стаг яра шайн хьехархо, шаьш массо а иза дага а йоьхна дара бохуш, яздина Авторханов Iабдурахьмана Исаева Марьямах лаьцна: «…молодая учительница была необыкновенной красоты, типа лермонтовских черкешенок, в которую мы все, конечно, тайно были влюблены, …писала стихи. По-женски нежные и безмятежные стихи ее до нас, мятежников, совсем не доходили». Исаева Марьман кхолларалла стихашца дIайолаелла. Цуьнан дуьххьарлера стихотворенеш газетийн, журналийн агIонаш тIехь арайийлина.

Школехь хьехархочун балхахь дукха ца йитина Исаева Марьям, иза1920 шарахь Соьлжа-ГIала дIа а йигна,  Нохчийчоьнан халкъан дешаран отделан дошкольни декъан куьйгалхо хIоттийна. Кхузахь балхахь йолуш цо алссам язйина берашна лерина йолу произведенеш: туьйранаш , стихотворенеш, эшарш, тIаьхьо повесташ, дийцарш, пьесаш. Уьш цу хенахь Iаламат чIогIа оьшуш а, бераш кхетош-кхиорехь мехала а хилла.

Исаева Марьяма шена тIедиллина гIуллакх леррина, даггара кхочушдеш хилла. Дукха хан ялале  кхин а жоьпалле болчу балха яхийтина иза.  Граждански тIом болчу хенахь байлахь дисначу берийн Iуналла деш, уьш берийн цIеношка дIанисдаран гIуллакхаш вовшахтухучу, царна оьшуш болу дешаран а, хьехаран а гIирсаш кечбар кхочушдечу дешаран отделан куьйгалхо хIоттийна Исаева Марьям. Доккха гIуллакх дина цо боберийн тергоярехь, царна дешаран, Iер-дахаран хьелаш кхолларан белхаш вовшахтухуш.

1924-чу шарахь Исаева Марьям  Ростов гIала ВКП(б) Къилба-Седан Кавказан крайкоевой комитетан зударийн отделан куьйгалхочун балха дIаюьгу. Оцу хенахь Iедало чIогIа терго еш хилла зударшна юкъахь дIабахьа безачу белхан. Исаева Марьям Нохчийчохь евзина ца Iаш, арахьа а евзаш хилла шен белхан хьуьнаршца, хааршца, даим белхан гIуллакхашна чу садидиллина хиларца. Цундела ерриг   Къилба-Седан Кавказехь и болх вовшахтохарца доьзна долу жоьпаллин дарж тIедиллина Исаева Марьямна. Цигахь болх барца цхьаьна Ростоверчу пачхьалкхан университетан филологин факультетехь а доьшу цо, иза кхиамца чекх а йоккху. Къоначу яздархочун юкъара хаарш садаларехь а, исбаьхьаллин корматалла кхиарехь а мехала хилла и хан.

1930-гIа шераш дуьйлалучу муьрехь Исаева Марьям юха а Нохчийчу балха схьаялайо. Халкъан дешаран, культура кхиоран тайп-тайпанчу учрежденешкахь куьйгалхочун белхаш бо цо. Ша муьлххачу балхахь хилча а исбаьхьаллин литературехь хаддаза къахьоьгуш яра иза. Юьхьанца коьрта долчунна поэтически жанрашкахь яздора цо. Зорбанехь араевлира Исаева Марьяман яккхий поэтически произведенеш, царах яра «Вайн дуьхьа эгнарш», «Лайла», «ГIамаран Iин» цIерш йолу поэмаш. Оцу произведенийн  чулацамехь  адамийн чолхе кхолламаш бу, историн халчу муьрехь а адамаш доьналлех ца духуш хиларан ойлайо авторо.

1931 шарахь Ростовхь арадолучу «На подъеме» журнал тIехь зорбатуйьхира «На путях становления национальной литературы Чечни» цIе йолу Авторханов Iабдурахьмана йоккха статья. Цу тIехь автора нохчийн къоман исбаьхьаллин литература кхиаран хьелаш довзуьйту, автора и  кхочушдо шуьйрачу материала тIехь. Цо нохчийн яздархойн дуккха а цIерш йоху, церан произведенеш йовзуйьту: Бадуев СаьIидан, Дудаев Iабдин, З. Межидован, М.Яндаровн, И.Эльдархановн, Нажаев Ахьмадан, Айсханов Шамсуддинанан, Сальмурзаев Мохьмадан Мамакаев Мохьмадан, кхиболчийн а. Исаева Марьяман кхолларалла а хьахайо Авторханов Iабдурахьмана. Къона поэтесса нохчийн литературехь шен билггал йолу меттиг дIалоцур йолуш хиларх тешна ву иза. Цуьнан поэтически произведенеш «Зелимхан», «ГIамаран Iин, «Вайн дуьхьа эгнарш», «Лайла» шуьйра евзаш хилла хIетахьлерчу нохчийн литературехь, уьш хрестоматеш тIехь, дешаран книгаш тIехь зорбатухуш а арайийлина. Халкъан барта кхоллараллех пайдаоьцуш язйина ю «ГIамар Iин» цIе йолу поэма.  Нохчийн шира легенда ю поэмин буха йиллинарг. Исаева Марьяма къоман легендин чулацамна тIе а тийжаш керла произведени, исбаьхьаллин литературин произведени язйина. Поэмин боккха кхиам хилла ша язйинчу хенахь а, цул дуккха а тIаьхьа а. Вайн заманахь композиторан Бексултанов Iумара симфонически поэма язйина Исаева Марьяман «ГIамар Iин» поэми тIехь.

Исаева Марьяма школашна дешаран книгаш а кечйина. Цо дакъалоцуш арахецна 1933 шарахь хьалхарчу даржа нохчийн школашна программаш. Нохчийчоьнан школашкахь 30-40 шерашкахь шех кхиамца пайдаоьцуш хилла цо хIоттийна литературин хрестомати а кхийолу дешаран книгаш а. Оцу дешаран книгаш кхиболчу яздархойн произведенешца цхьаьна цуьнан шенаш а хила.

Исаева Марьям евзаш хилла дика гочдархо санна а. Цо нохчийн матте яьхна оьрсийн литературин классикийн А.С. Пушкинан, М.Ю. Лермонтовн, И.А. Крыловн, Н.А.Некрасовн, А.П.Чеховн, С.Я.Маршакан, украинин литературин классикан Т.Г.Шевченкон произведенеш. Исаева Марьяма гочйина ерриге произведенеш, дешаран книгаш тIехь зорба а тоьхна, нохчийн маттахь школашкахь Iамош хилла.

1937 шарахь Нохч-ГIалгIайн республикин краеведенин музейн директор хIоттайо Исаева Марьям. Дуккха а шерашкахь болх бина цо музейхь. Къоман истори хьокъехь, Нохч-ГIалгIайчоьнан краеведених лаьцна алссам материалашца тIеюьзна музей, вовшахтоьхна музейхь Iилманан-талламан белхаш кхочушбар. Сийлахь-боккха Даймехкан тIом вайн Республикин дозанашна юххе гIоьртина, мелла а кхерам тIехIоьттича, музейн мехала материалаш Iалашъяран болх вовшахтоьхна цо. 1944 шеран 23 февраль тIекхаччалц республикин краеведенин музейн куьйгаллехь лаьттина иза.

Нохчийн къам махках даьккхинчу хенахь берийн бошмашкахь а, школехь хьехархочун а  белхаш бина Исаева Марьяма. Казахстанехь Джамбульски областехь Iийна иза. Цигахь ша теш хиллачу дахаран хьолех лаьцна, белхалойн хьаналчу къинхьегаман хьокъехь тIаьхьа яздийра ду цо шен «Ирсан орам»,  «Ирс кхоллархой» романашкахь. Оцу муьрехь цигара дахар кIорггера тергалдеш, адамийн амалех кхиа гIерташ хилла яздархо. ХIара Iаш йолчу Чолак-Тау поселкана гена йоццуш фосфоритан маьIданаш йохучу меттехь Iилманчех, инженерех, белхалойх лаьтташ йолу  йоккха белхан коллектив хилла.  Церан гIиллакхаш, юкъаметтигаш, белхан хьелаш тергалдина яздархочо, хIетахь царах лаьцна цхьацца хIумнаш дIаяздеш, ша язъян дагалаьцначу произведенешна кечам бина цо. И материалаш цунна пайдехьа хилла, 1957 шарахь Казастанера цIайирзинчул тIаьхьа, яккхийчу жанрашкахь йолу произведенеш язъян йолаелча. Цо леррина, кхидолу гIуллакхаш а дитина, хаддаза болх бо исбаьхьаллин литературехь. Эпически жанрехь йолчу яккхийчу произведенеш тIехь болх беш яра иза. Цо дагалаьцнера кхаа романах лаьтташ йолу трилоги язъян. Оцу романех хьалхарниг араелира 1964 шарахь.  «Ирсан орам» цIе йолу роман яра иза. ШолгIаниг «Ирс кхоллархой» араелира 1969 шарахь.

«Ирсан орам» романан чулацамехь ду нохчийн къам, махках а даьккхина, Казахстанехь хиллачу хенахьлера гIуллакхаш. 60-чу шеракахьлерчу  нохчийн литературин тематика шорйина Исаева Марьяман «Ирсан орам», «Ирc кхоллархой» романаша. Сийлахь-боккха Даймехкан тIом болчу хенахь даймехкан хьал а, ницкъ а алсамдаккхарехьа йолчу Iалашоно цхьабартбеш вовшахтоьхнану тайп-тайпанчу къаьмнех долчу адамех лаьттачу къинхьегаман коллективо тылехь хIайттараллица болх бар гайтина «Ирсан opам» цIе йолчу романа тIехь. Белхалошна юккъехь долчу интернациональни доттагIалло коллективан белхан хьуьнарш алсамдохуш хилар къеггина билгалдаьккхина автора. Исбаьхьаллин кепехь дуьззина васташ кхоьллина оцу коллекктиван куьйгалхочун Акаев Русланан а, парторг йолчу Анна Васильевнин а. Оцу халчу хенахь Даймахкана чIогIa оьшуш йолу фосфориташ йохуш болх беш долу адмаш говза вовшахтоха хууш, цаьрца дика кхетош-кхиоран болх дIахьош болу  куьйгалхой  бу уьш.

Дуккха а персонажаш ю М. Исаеван романа тIехь: аптекан заведующи Клавдия Ивановна, Iилманчаш Яковлев а, Гладков а, хехо Егор Акимович а, къена партизан Божей а, комсомольцаш а, кегийрхой а – Амангельды, Тамара, Шура, Мухтар, дук­кха а кхиберш а. Царах xIop а дахарехь ма-хиллара шен амалш, шен лаамаш, ойланаш йолуш гайтина автора.

Йоккхачу дегайовхонца кхоьллина Вассин васт. KIoрггеpa патриотизм йолуш, шен Даймахкана а, халкъана а хьанал стаг ю Baсca. Цо шена хьалха хIоттийна Iалашо халкъана пайдехьа хилар ю. Даймехкан тIамехь а, цул тIаьхьа тылехь болх беш а хаддаза шен Iалашонна тIегIерташ ю иза. Вассин вастаца мелла  яздархочун биографица догIуш долу хIумнаш а ду.

Нохчийн исбаьхьаллин литературехь Исаева Марьяма дуьххьара кхоьллина Iилманчин васт. Исбаьхьаллин ницкъах дуьззина ду романехь гайтинчу Iилманчийн Яковлевн, Гладковн васташ. Церан доьналла, лехамаш, шайн Iалашонаш кхочушъя хаар, адамашца йолу юкъаметтигаш даггара лелаяр гайтина яздархочо. Исбаьхьа, авторан дегайохонца кхоьллина роман тIехь аптекан заведующин Клавдия Иввановнин васт а. 

Романа тIехь айбина йолу дуккха а проблемаш къастор ав­тора кхочушдо билггалйолчу сюжетни зIенашца а, говза хIоттийначу композицигахула а. Романан мотт цIена бу, говза бу. Чолхенаш яц, цкъацкъа нохчийн яздархойн произведенешкахь хуьлуш йолу ца оьшу диалектизмаш яц. Роман атта ешалуш ю, цу тIера хиламаш дагах хьакхалуш бу. Нохчийн литературехь шуьйра евзаш ю иза а, цул тIаьхьа  зорбанехь араяьлла «Ирс кхоллархой» роман а. Трилоги язъян Iалашо  хилла яздархочун. «Ирсан орам»,  «Ирс кхоллархой» романаш трилогин хьалхара ши книга ларалуш ю. Трилогин кхоалгIачу книги тIехь болх беш хилл яздархо, амма иза чекхъяккха ца кхиъна автор.

Исаева Маръям кхелхина 1977 шеран 17 октябрехь Соьлжа-ГIалахь. Цуьнан кхолларалла, цуьнан книгаш шайн мехалла лахъелла яц, уьш хIинца а, дезткъа шо хьалха санна, республикехь кечъечу дешаран книгаш тIехь, хрестоматеш тIехь зорбатухуш ю.

ИСАЕВА МАРЬЯМАН ПРОИЗВЕДЕНЕШ 

НОХЧИЙН МАТТАХЬ

            Сох большевик муха хилира. Дийцар. «Советан Нохчийчоь», №1, 1932.
            Революционерийн илли. Стихаш // Кхиам. 1934. №1. А. 83 – 84.
            Пионер. Стихаш // Ленинан некъ. 1935. 6 сент.
            Зударийн дакъа. Стихаш // Ленинан некъ. 1936. 8 март.
            Вайн дуьхьа къийсам латтийнарш. Баллада // Орга. 1962. №. 3. А. 58 – 66.
            Ирс кхоллархой. Романан дакъа // Ленинан некъ. 1963. 10 февр.
            Ирсан орам. Роман. Грозный, 1964.
            Ирс кхоллархой. Роман. Грозный, 1969.

ОЬРСИЙН МАТТАХЬ

            Зелимхан.Стихотворение // Поэты Чечено-Ингушетии. Грозный, 1939.
            Гамар. Поэма //  Чечено-ингушская лирика. Грозный, 1941.
            Зелимхан Харачойский! Привет тебе, славный джигит!
             // Вести Республики. 2013. 15 июня. (Под стихотворением стоит дата 1934 г.)

www.ChechnyaTODAY.com

При копировании материалов ссылка на сайт обязательна

п/п Урокан ц1е Сахьт Терахь классаш Хийцам д/з примеч 10а 10б 10в 10г ^ 1 Довзийтар 1 3.09 Аг1о 3-11 2 Арсанов Саь1ид-Бей дахар а, кхолларалла а 1 07.09 Аг1о 3-5 3 «Маца девза доттаг1алла» романан язъяран истори 1 10.09 Аг1о 6-51 4 «Маца девза доттаг1алла» романан дакъош деша а доьшуш, цуьнан текст т1ехь болх бар 1 14.09 Чул схьабийца 5 Романан коьрта турпалхой : Бено, Арсби, цуьнан накъостий. 1 17.09 Арсбин васт 6 Роман т1ехь зударий : Хедижат , Селима, Ульяшева. 1 21.09 Зударийн васташ 7 «Маца девза доттаг1алла» романан исбаьхьаллин башхаллаш. 1 24.09 Романан башх 8 Сочиненина кечам бар. 1 28.09 Сочиненина кечам бар 9 «Маца девза доттаг1алла» романах лаьцна сочинении язъяр. 1 1.10 1ам карл 10 Мамакаев Мохьмадан дахаран а, кхоллараллин а некъ. Стихотворении «Зама». 1 5.10 Аг1о 52-54, 58-60 11 Мамакаев Мохьмадан лирикехь Даймехкан тема «Орган т1ехь сатесна», «Т1улгаша дуьйцу», «Даймахке». 1 8.10 Аг1о 55-58 12 Зелимха романан дакъош а доьшуш , текст т1ехь болх бар. 1 12.10 Аг1о 59-72 13 Зелимха романан дакъош а доьшуш , текст т1ехь болх бар. 1 15.10 Аг1о 72-91 14 Романехь Зеламхан васт кхолларан башхаллаш. 1 19.10 Аг1о 91-112 15 Романан маь1на а, исбаьхьаллин башхаллаш а. 1 22.10 Чул.схь 16 Сочиненина кечам бар. 1 26.10 Сочин.кеч.бар 17 Мамакаев Мохьмадан кхоллараллах лаьцна сочинени язъяр. 1 1.11 1ам карл 18 Хьехархочо хаьржинчу произведении т1ехь болх бар. 1 2.11 Шира дийцар деша

^

19 Нохчийн литература Сийлахь- боккха Даймехкан т1ом лаьттинчу шерашкахь «Мархаш т1амца лелхаш ю». 1 12.11 Аг1о 41-47 20 «Дерриге а т1амна» , «Турпалхойн мог1арехь», «Малх тоьлур бу». 1 16.11 Цхьа стих 1амо 21 Х1инцалерчу литературехь Даймехкан т1амехь гайтинчу халкъан турпаллин тема «Ирс къуьйсуш веллачун сий делахь, латта» 1 19.11 Дагахь 1амо 22 Хьехархочо хаьржинчу произведении т1ехь болх бар. 1 23.11 Чул.схь 23 Дешархошка шаьш ешначу книгина аннотаци язъяйтар . 1 26.11 1ам карл 24 Ошаев Халидан дахаран, кхоллараллин некъ. 1 30.11 Аг1о 113-116 25 «Алун шераш» романан дакъош а доьшуш , текст т1ехь болх бар. 1 3.12 Аг1о 116-130 26 Халкъан куьйгалхо Шерипов Асланбек , Николай Гикало, Ахриев Г1апуран васташ. 1 7.12 Аг1о 130-141 27 Романан турпалхой Шепиев Ахьмад , Александр Сачин, Чергизов Амади гайтаран башхаллаш. 1 10.12 Аг1о 141-160 28 «Алун шераш» романан маь1на а , исбаьхьаллин башхаллаш а . Ошаев Халидан кхоллараллин мехалла. 1 14.12 Чул.схь. 29 Сочиненина кечам бар 1 17.12 Кеч.бе 30 «Алун шераш» сочинени 1 21.12 1ам карл 31 Хьехархочо хаьржинчу произведени т1ехь болх бар. 1 24.12 Шира дийцар деша 32 Жам1 даран урок 1 28.12 1ам карл ^ 33 Гадаев Мохьмадан кхолларалла . Цуьнан поэзехь Даймахкахь , дахарех ен ойланаш. «Даймахке сатийсар», «Дай баьхна латта». 1 11.01 Аг1о 162-169 34 Гадаев Мохьмадан лирикехь 1аламан суьрташ «Рег1ара поп», «Гуьйренан зезаг» 1 14.01 Аг1о 169-171 35 Поэтан лирикехь безаман тема «Генара кехат» 1 18.01 Аг1о 171-172 36 Нохчийн литературехь Гадаев Мохьмадан кхоллараллин мехалла «Ц1ен берд» . 1 21.01 Аг1о 179 37 Сочиненина кечам бар 1 25.01 Кечам бе 38 Сочинени Гадаев Мохьмадан лирикехь Даймехкан тема 1 28.01 1ам карл 39 Хьехархочо хаьржинчу произведении т1ехь болх бар 1 1.02 Чул.схь. 40 Исаева Марьяман дахар а, кхолларалла а. 1 4.02 Аг1о 174-176 41 «Ирсан орам» романан дакъош а доьшуш, текст т1ехь болх бар. 1 8.02 Аг1о 177-184 42 «Ирсан орам» романан дакъош а доьшуш, текст т1ехь болх бар. 1 11.02 Аг1о 184-197 43 Акуев Руслан а, Васса а. 1 15.02 Аг1о 197-225

^

44 Анна Васильевна а , кегирхой а. 1 18.02 Чул.схь 45 Сочиненина кечам бар 1 22.02 Кечам бе сочиненина 46 Сочинени «Ирсан орам» романехь Васин васт 1 25.02 1ам карл 47 Хьехархочо хаьржинчу произведени т1ехь болх бар 1 1.03 Чул.схь. 48 Эдилов Хасмохьмадан дахар а, кхолларалла а. 1 4.03 Аг1о 226- 228 49 «Сийлаха» поэма къастош ешар . 1 8.03 Аг1о 229-242 50 «Сийлаха» поэма къастош ешар . 1 11.03 Аг1о 242-249 51 Ибрах1им а, Сийлаха а. 1 15.03 Чул.схь. 52 Сийлаха а, Эдалха а. 1 18.03 Чул.схь. 53 Ибрах1им а , Сийлаха а. Поэмин маь1на а, исбаьхьаллин башхаллаш а. 1 1.04 Чул.схь. 54 Сочи ненина кечам бар 1 5.04 Кечам бе 55 «Сийлахьа» сочинени 1 8.04 1ам карл 56 Музаев Нурдинан дахар а, кхолларалла а. 1 12.04 Аг1о 250-252 57 «Сатийсаман ницкъ» романан дакъош т1ехь болх бар 1 15.04 Аг1о 253- 270 58 Кхуьуш йолчу къоман технически интеллегенцин дахарехь, къинхьегамехь болу лехамаш романехь гайтар. 1 19.04 Аг1о 270-295 59 Гайсултанов 1умаран дахар а, кхолларалла а. 1 22.04 Аг1о 296-298 60 Исторически повесть «Александр Чеченский». Повестан дакъош а доьшуш , текст т1ехь болх бар. 1 26.04 Аг1о 299-317 61 Исторически повесть «Александр Чеченский». Повестан дакъош а доьшуш , текст т1ехь болх бар. 1 29.04 Аг1о 317-333 62 1812 шеран т1еман турпалхочун инарла- майоран Александр Чеченскийн васт 1 3.05 Чул.схь. 63 Сочинени. 1 6.05 1ам карл 64 Базоркин Идрисан кхолларалла. 1 10.05 Аг1о 334- 336 65 «Б1ешарийн бодашкара» романан чулацам. Коьрта турпалхой. Калойн васт. Романан мехалла. 1 13.05 Аг1о 337- 360 66 Гуьржийн яздархочун Александр Казбегин кхоллараллехь хаамаш. Повесть «Циция». 1 17.05 Аг1о 361-363 67 Повесть «Элиса» . къаьмнашна юкъара доттаг1алла. 1 20.05 Аг1о 364-381 68 Жам1 даран урок . 1 24.05 1ам карл

Книжные памятники Свет

Обратная связь
Версия для слабовидящих

Войти

НЭБ

  • Коллекции и спецпроекты

  • Новости

  • Электронные читальные залы

  • Информация для библиотек

  • Программное обеспечение для библиотек

  • Вопросы и ответы

  • Обратная связь

  • Форум

Наши продукты

  • Книжные памятники

  • Пресса

  • Свет

  • Мы в соцсетях

    Версия для слепых

    Ирсан орам

    Ирсан орам

    Исаева М.

    Скачать
    rusmarc-запись

    Ирсан орам

    Исаева М.

    Скачать rusmarc -запись

    219,1 с.,3 л. ил.

    Количество страниц

    1964

    Год издания

    Грозный

    Место издания

    О произведении

    Издательство

    Нохч-ГIалгIайн кн. изд-во

    Ответственность

    Токарев

    ББК

    Ш9(2)6=Че-4

    Библиотека

    Российская национальная библиотека (РНБ)

    Еще

    Ближайшая библиотека с бумажным экземпляром издания

    Пожалуйста, авторизуйтесь

    Вы можете добавить книгу в избранное после того, как
    авторизуетесь на портале. Если у вас еще нет учетной записи, то
    зарегистрируйтесь.

    Понравилась статья? Поделить с друзьями:

    Не пропустите также:

  • Васнецова стихи сказки в рисунках
  • Васнецов виктор михайлович иллюстрации к русским народным сказкам
  • Васнецов виктор михайлович витязь на распутье сочинение по картине
  • Васнецов виктор михайлович баян сочинение
  • Васнецов виктор краткий рассказ

  • 0 0 голоса
    Рейтинг статьи
    Подписаться
    Уведомить о
    guest

    0 комментариев
    Старые
    Новые Популярные
    Межтекстовые Отзывы
    Посмотреть все комментарии