Сәлам, Кунагым!
Сездә ничек?
Рәхим итегез!
«Без булдырабыз!»
«Горурлыгым минем” циклыннан Нигез ташым
Бәйгедә катнашам
Форма входа
Бүлек
Эзләү
Сораштыру
Сайт дуслары
Статистика
Онлайн барлыгы: 1
Кунаклар: 1
Пользователей: 0
 |
Сишәмбе, 10.01.2023, 12:59 |
| Исәнмесез, Хөрмәтлем! Гость | RSS | |
|
КАЮМ НАСЫЙРИ
|
|
| | Теркәлү | Керү |
Язмалар
Каюм Насыйри. Сказки.
|
СОЛОМ-ТОРХАН Давным-давно жил один очень бедный человек. Нечем было ему наготу прикрыть, негде приютиться. Вот и вынужден был весь свой век сидеть в соломе. Люди в шутку прозвали его за то Солом-Торхан падишахом. Была у него приятельница — лиса. Вот приходит она как-то и говорит: — О друг мой, пришла мне охота женить тебя. Ведь тоска берет, как погляжу на такую твою жизнь. Пора бы уж и людям тебя показать. Солом-Торхан отвечал на это: — А что ж, окажи мне такую милость. Отправилась лиса ко дворцу падишаха и попросила пудовку, мол, Солом-Торхан падишах золото свое перемерить желает. Собрала лиса кое-какие крупицы золота с серебром, засыпала их в щелочки пудовки и назад отнесла. Выждала денька два — и снова к падишаху за мерой, и опять вернула ее с крупицами золота и серебра. Так проделала она три раза. А потом явилась к падишаху и сказала: — О великий падишах, отдай твою дочь в законные жены моему другу Солом-Торхан падишаху. И сосватала дочь падишаха за Солом-Торхана, пообещав богатый калым — пять вороных коней и двести соломенных городов… Кончив дело, побежала лиса к Солом-Торхану: — Друг мой, сосватала я за тебя дочь самого падишаха! Очень удивился Солом-Торхан, услышав такое: — Да как же я, голый, к дочери падишаха пойду? — Ничего, не горюй, придумаем какую-нибудь хитрость,—- отвечала лиса. Повела она Солом-Торхана к реке, посадила в дырявую лодку и столкнула ее в воду. А сама разбросала на прибрежных кустах старое тряпье и побежала вдоль берега, крича: — Караул! Караул! Солом-Торхан падишах тонет! Помогите! Так добежала она до дворца. — Скорее,— кричит падишаху,— прикажи спасти твоего зятя! Он со всем добром своим идет ко дну! Слуги падишаха живехонько вытащили Солом-Торхана из воды и доставили во дворец. Нарядили его в богатое платье и как зятя усадили на почетное место. Но Солом-Торхап не замечал никого, он смотрел только на свою одежду, ведь бедняга в жизни не видел на себе плат:.я. — Похоже, он никогда одежды не видел,— сказал падишах,— что-то глаз с нее не сводит. Лиса на это отвечала: — Попробуй дать ему что-нибудь получше, может, это платье «е нравится? А сама незаметно шепнула Солом-Торхану: — Уж ты не оглядывай себя так, неприлично это. Так вот и стал бедняга, который весь свой век просидел в соломе, зятем падишаха. И счастливо зажил с супругой. Я у них нынче гостил, на колу чай пил, насилу вчера вернулся. А соломой-то от него все же попахивает. ПАДЧЕРИЦА Были также в давние времена у одного человека две дочери и сын. Одна из дочерей была неродная ему. Не любили ее в семье. Посоветовались однажды и решили отвести девушку в лес. Брат сказал ей: — Пойдем в лес, будешь там ягоды собирать, а я нарублю дров. Вечером вернемся. Взяла девушка клубок, ведро и поехала с братом. Далеко забрались они, в самую чащобу, наконец остановились. Распряг брат лошадь и пустил ее траву щипать, а сестре говорит: — Ступай за ягодами да прислушивайся, вернешься, когда работать кончу.— С этими словами достал он топор и принялся дерево рубить. А девушка взяла ведро и пошла искать ягоды. Брату только этого и надо было. Подвесил он к высокому дереву колоду, запряг лошадь и уехал домой. А девушку в лесу оставил. Вот ходит она по лесу и прислушивается. Колода на ветру раскачивается и — тук-тук — ударяется о ствол. Кажется девушке, что это топор дровосека стучит. «Брат все еще дрова рубит»,— думает она и спокойно продолжает собирать ягоды. Но вот и ведро с верхом наполнилось. Мало-помалу начало смеркаться. А тут и ветер улегся. «Видно, брат домой собирается»,— решила девушка и пошла назад. Вышла на знакомое место, а брата и след простыл. Заплакала она: «Что же мне делать?» и пошла по лесу. Шла, шла, пока на опушку не выбралась. А там в поле дорога. Идет она по дороге, плачет и приговаривает: «Укатился мой клубочек, не видал ли кто его?» Причитает она так, а сама все плачет и плачет. Вот видит, впереди табун лошадей пасется. Подходит она и говорит пастуху: — Укатился мой клубочек, не видал ли ты, пастух? А пастух отвечает: — Видел. Поможешь мне денек табун пасти, дам тебе лошадь. Согласилась девушка. Целый день пасла она табун, получила лошадь и дальше верхом поехала. Едет, а сама все плачет и плачет. Долго ехала она, смотрит — впереди стадо коров. Целый день пасла она стадо, дал ей пастух за это корову. А потом повстречалось ей стадо овец. И здесь получила девушка овцу. А там и козье стадо показалось. Дали ей козу. Вот едет она, едет, темно уж стало, глаза слипаются. «Что же мне делать?» — все плачет да причитает девушка. Далеко впереди мелькнул огонек. Обрадовалась она, подумала, что это деревня, и припустила лошадь быстрее. На краю деревни стояла маленькая избушка. Вошла в нее девушка, а там старушонка одна сидит. То была ведьма-Девушка ей и говорит: — Укатился мой клубочек, не видала ль ты, бабуся? А та и отвечает: — Как же, видела, доченька, видела. А ты издалека ли путь держишь? Рассказала девушка все, что с ней приключилось. А ведьма и говорит: — Ты, доченька, долго шла, устала, оставайся у меня погостить. Утром послала она девушку баню топить. Сделала девушка все как надо и пришла к старушке: — Бабушка, баня готова, пойдем помоемся. — Ладно, доченька,—отвечает ведьма. Вышли они из дома. Старуха и говорит: — Не могу я идти, доченька. Возьми-ка ты меня за руки да поддай сзади коленкой, так и доведи. А девушка отвечает: — Нет, бабушка, нельзя так. Ты—старенькая, обидишься на меня. Подняла они старушку на руки и отнесла в баню. А там недьма снопа говорит ей: — Возьми меня, доченька, за волосы и втащи наверх. — Нет, бабуся,— отвечает девушка,— не годится так, обидишься ты,— и осторожно усадила ее на полок. Старуха говорит ей: — А теперь попарь меня, доченька. Возьми веник за ветки да бей меня что есть мочи, — Нет, бабушка, нельзя так,— отвечает девушка. Попарила она старуху веником, отнесла в дом и уложила в мягкую постель. Колдунья и говорит ей: — Доченька, что-то зачесалась голова у меня, почеши немного. Принесла девушка гребень, посмотрела на ведьмину голову да так и ахнула: там под каждым волоском золото, серебро, жемчуга, драгоценные камни. Кончила она чесать, а старуха говорит: — Спляши-ка, доченька, очень хочу посмотреть, как ты плясать умеешь. Сплясала девушка, а на пол ничего не упало. Старуха уж новое поручение дает: — Сходи в баню, доченька, я там лоток с солодом сушить подвесила. Посмотри, высох ли солод. Пошла девушка в баню, заглянула в лоток, а там золота, серебра, жемчуга, кораллов, драгоценных камней— видимо-невидимо. Прибежала она к старухе. А та спрашивает: — Высохло ли, доченька? — Высохло, бабушка. — Ладно,— говорит старуха,— ну, а теперь попляши-ка еще разок. Сплясала девушка, и снова ничего не просыпалось на пол. Поняла старуха, что девушка так же правдива, кг к и добра, и сказала: — А теперь, доченька, если хочешь, можешь ехать домой, — Я бы вернулась, бабушка,— отвечает девушка,— да дороги не знаю. Старуха на это и говорит: — Иди, доченька, я укажу тебе дорогу, коли не знаешь. Возьми с собой вот этот зеленый сундучок. Да только не открывай его, пока домой не приедешь. Взяла девушка сундучок, поблагодарила старушку, села на лошадь и отправилась в путь-дорожку, а корову, овцу и козу повела за собой на веревке. День прошел, ночь минула, долгий путь проделала она, вот уж и деревня не за горами. А у брата собачка была. Как принялась она тявкать да приговаривать: «Думали со свету сжить, а девице богатой быть, тяв-тяв!» Слушают ее брат с женой и переговариваются: «Что это с собакой? Сбесилась, никак», Бросились бить собачку палкой, а она знай свое твердит: «Думали со свету сжить, а девице богатой быть! Тяв-тяв!» А тут и сама девушка подъехала. Вошла она в дом, открыла сундучок, смотрит, и глазам своим не верит: он до краев золотом, серебром, драгоценными камнями наполнен! Зажила с тех пор девушка безбедно, а брат с женой покоя от зависти лишились. Решили они родную сестру тоже в лес свезти. Она тоже взяла клубок с ведром и отправилась с братом. В глухом лесу распряг брат лошадь и пустил ее пастись, а сам принялся рубить дрова. Пошла девушка с ведром по ягоды. Брат ее тем временем, как и в первый раз, подвесил к дереву колоду да и уехал домой. Девушка, перестав слышать стук топора, пришла к брату, а его уж нет. Пошла девушка по лесу, приговаривая: «Укатился мой клубочек, не видал ли кто его?» Шла она так, пока не набрела на табун лошадей. — Укатился мой клубочек, не видал ты его? — спросила она пастуха. — Видел, помоги мне табун пасти, дам тебе лошадь. — А на что мне твоя лошадь? — сказала девушка и пошла дальше, Прошла она мимо коровьего стада, миновала стадо овечье. Вот уж и козье стадо позади осталось. Шла она шла, пока не набрела, как и сестра, на избушку ведьмы. — Укатился мой клубочек, не видала ли, бабуся? —спросила она, войдя в дом. А старуха отвечает: — Как же, видала. Иди, доченька, истопи баньку. А потом и говорит: — Теперь, доченька, пойдем помоемся. Возьми меня за руки и поддавай сзади коленкой, так и доведи до бани. — Ладно, бабушка.— Девушка так и сделала, взяла ее за руки и пинками довела до бани. Старуха сказала: — Будешь меня парить, держи веник за ветки и бей им по спине что есть силы. Девушка так и сделала. И что бы ей ни поручалось, все исполняла в точности. Вот старуха говорит ей: — Расчеши мне, доченька, волосы. Взглянула девушка, а голова старухи полна золота, серебра, жемчуга, кораллов, дорогих камней самоцветных. Выбирает девушка серебро да золото, в карманы складывает, за пазуху сует. А старуха и говорит: — Спляши-ка, доченька, очень уж поглядеть охота, как ты плясать умеешь. Начала девушка плясать, а золото да серебро на пол посыпались. Посылает старуха девушку в баню. — Посмотри-ка, доченька, просох ли солод в лотке. Пошла девушка, смотрит, а там полон лоток серебра да золота, да камней дорогих самоцветных. Снова набила она ими карманы, за пазуху много попрятала. «Так вот как сестрица разбогатела!» — смекает про себя. А старуха опять плясать ей велит. Заплясала девушка, и снова на пол золото да серебро посыпалось. Поняла старуха, что она за человек, и говорит: — А теперь ступай, доченька, домой. Иди вон той дорогой,— показала она и протянула черный сундучок, возьми с собой вот это. Смотри же, не открывай, по’ка домой не придешь. Обрадовалась девушка, схватила сундучок и домой побежала. Долго шла она и уж близка была деревня. Туг в доме брата собачка затявкала: «Думала богатой быть, а уж ей теперь не жить, тяв-тяв!» «Собака не иначе, как сбесилась»,—закричали хозяева и стали швырять в нее камнями, а та знай свое твердит: «Думала богатой быть, а выходит, ей не жить! Тяв-тяв!» Как ни били собаку, как ни тузили — не так, мол, говоришь, надо: «Поехала за добром и вернулась с добром»,— а она все свое твердит. Между тем девушка добралась до дому. Откинула она крышку сундучка, а оттуда змея выскочила и задушила ее. Вот ведь до чего зависть доводит. ГУЛЬНАЗЕК Давным давно жил один бедняк по имени Гульназек. Беднее шайтана был он. Единственно, что имел он в избытке, так это детей. Сам он был бездельник и лежебока. Надоела ему нищета, смастерил он лук со стрелой и сбежал в лес. Идет, а навстречу ему див. Очень испугался его Гульназек, прямо затрясся весь от страха. Не знает, куда укрыться. А див уже совсем рядом. — Тебе чего тут надо, человек? — спрашивает. — Я — охотник,— отвечает Гульназек,— пришел поохотиться. — А что это у тебя в руке? — спрашивает див. — Лук со стрелой. Думал дива на обед подстрелить. Услышав такое, див не на шутку перетрусил, раздулся, как стог, застонал даже. А потом и говорит Гульназеку: — Пойдем, друг, ко мне, гостем будешь, угошу тебя на славу. Что тут делать? Гульназек ни жив ни мертв стоит: и с дивом идти боится и остаться боится. Решился все же пойти. Вот подошли они к логову дива. А вокруг тем .временем стало темным-темно. Накормил-напоил див Гульназека, угостил на славу. Потом приготовили гостю постель. Лег Гульназек, а сна ни в одном глазу. Притворился он спящим, а сам ждет: что-то будет. Вот слышит, как шепчет див жене: — Горе нам, жена. Как избавиться от такой напасти? Долго ломали голову. Наконец, жена дива говорит: — Когда человек уснет, придавим его камнем, а утром вынесем. Ночью Гульназек видел, как див с женой прокрались к выходу за камнем. Он быстро встал, набросал на свое ложе поленьев, прикрыл их тулупом, а сам за печку спрятался. Втащили дивы огромяый камень и ухнули его на постель. Поленья под тулупом аж захрустели и в прах рассыпались. Выждав немного, дивы понесли камень назад- Едва они вышли, Гульназек снова забрался под тулуп. Вернулись дивы. Гульназек сладко потянулся, будто только что пробудился, и говорит: — Ох и беспокойный у тебя, приятель, дом! Ночью на меня то ли клоп, то ли таракан с потолка сорвался. Когда бы вы были мне чужие, разметал бы я ваше жилье, а самих за облака закинул. Только дружбы ради не сделаю этого. Еще пуще перепугался див, боится он и Гульназека одного оставить. «Пойдем,— говорит,— я провожу тебя До дома». «Ладно»,— отвечает Гульназек. Вот пришли они к его дому. «Ты побудь здесь,’— сказал Гульназек гостю,— а я пойду жену предупрежу, чтобы дома прибралась немного». Остался див стоять за порогом. А Гульназек говорит жене: «Привел я гостя. Трижды велю я тебе принести угощение, а ты молчи, ничего не отвечай. Только после третьего раза ответишь: «Сам знаешь, нечем у нас гостя накормить». Тогда я скажу: «Принеси голову вчерашнего дива и тушу позавчерашнего». Вот зовет Гульназек дива и говорит жене: — Ну-ка, собери чего-нибудь гостю на стол! Жена не отзывается. А на третий раз отвечает: — Не то что гостю, самим есть нечего, сколько уж дней голодные сидим. — Как это нечего? А голову дива, которого я вчера подстрелил, а мясо позавчерашнего? Услышал это див, приподнял угол дома и как ошпаренный на улицу выскочил, чуть избу не разнес. Бежит дин, запыхался, назад оглянуться боится. А навстречу ему лиса. —- Здравствуй, див, откуда это спешишь так? — Некогда мне, лиса, насилу от беды ноги унес! — А что случилось? — спрашивает лиса. Див все ей н рассказал. — Напрасно ты боишься его,— сказала лиса.— Гульназек — очень робкий человек. Ничего он не сделает. Вчера только я съела у него десять кур. Пойдем, полакомимся его курочками,—и свернула к дому Гуль-иазека. А Гульназек слышал все это — Иди, иди сюда скорее, сестрица,— закричал он,—ну и обманщица же ты! Съела у меня вчера десять кур обещала за это привести двух дивов, а ведешь одно го. А ну давай его сюда скорее! На сегодня и одного двольно будет. Так и быть второго приведешь завтра. Услышал это див и говорит лисе: — Так вот ты какая! Я верил тебе, как другу, а ты подать меня собиралась! — Схватил он ее за хвост да так кнул оземь, что из бедняжки дух вон. А сам пустился наутек. Подобрал Гульназек лису, снял с нее шкуру и продал на базаре. Хоть хлеба досыта наелись. БАЙДЕК Не так давно жил в Нижнем Ширдаяе человек по имени Байдек. Собрался он однажды с товарищами в путь. Долго шли они, пока дорога не привела их к реке. Подрядились к одному баю доставить лодку с пшеницей в дальний город и поплыли в этой лодке. Заболел в дороге Байдек, и товарищи выбросили его на берег. Вот лежит бедняга и плачет, а тут подходят к нему два вора. «Ты чего здесь валяешься? — спрашивают.— Вставай, будешь нам товарищем»,— и насильно повели его с собой. Уже смеркалось, когда подошли они к какой-то деревне. Задумали воры амбар одного богача ограбить. Отодрали в крыше доску и спустили Байдека на веревке в амбар. Тот подавал им все, что находил там. Когда уже ничего на осталось, он обвязал себя веревкой и крикнул: «Тащите!» Стали воры поднимать, но увидев, что это он, обрезали веревку и ушли. Сидит бедняга Байдек в амбаре, не знает, как ему быть. К счастью, нашел он в одной кадке гороховую муку, скатал из нее два комка и, привалившись к косяку, стал ждать. На рассвете к амбару подошла женщина. Едва она отомкнула замок, Байдек ловко бросил комки ей в лицо. Женщина с плачем принялась протирать глаза, а Байдек тем временем был таков. Долго шел он, пока не оказался в какой-то деревне. Вошел ,в один дом, поздоровался. Встретила его женщина сносях. «Добро пожаловать, путник,—сказала ома,— ты, верно, проголодался. Вот сядь, поешь»,— и поставила перед Байдеком блюло с румяными перемячами. Наелся Байдек. Тогда женщина и говорит ему; «Скоро должна я родить. В соседней деревне живет моя мать. Не позовешь ли ее ко мне, добрый человек?» Пошел Вайж’к, разыскал старушку и говорит: «Пойдем, бабушка, тебя дочь зовет». Шли они пешком, и старушка совсем выбилась из сил. Взял ее Байдек на руки. Мо вот и он устал. «Дай немного передохнуть, бабуш-кз»,— сказал, он и посадил старушку на пенек. А пень тот оказался колодцем, она и упала в него. «Что же я теперь скажу женщине?»— ломал голову Байлек. А придя к ней, сказал: «Не пришла бабушка, не поверила мне. Поди, говорит, принеси что-нибудь из вещей дочери, тогда пойду с тобой». Услышан это, протянула женщина Байдеку свой хаситэ, украшенный золотыми и серебряными монетами. Взял он хаситэ и пошел своей дорогой. А женщина, поди, до сих пор его дожидается. До вечера проделал Байдек немалый путь. Когда совсем стемнело, увидел он вдали огонек. Пошел я а него, а это во всей деревне единственное окошке светится. Вле?. он на забор того дома, а во дворе, оказывается, охранники притаились, «Вор! Вор!» — закричали они и стянули Байдека на землю. Тузили его. луаи-ли, а потом посадили в бочку, заколотили ее и спустили с высокой горы. Бедняга Байдек чуть богу душу не отдал, но, едва очухавшись, вынул из кармана ножичек и принялся ковырять дно бочки, пока не проделал э нем дырку, чтобы руку можно было просунуть. Прислушался, а вокруг волки, медведи бродят, принюхиваются. Конец хвоста одного волка, пока он возле бочки крутился, нечаянно просунулся в дырку. Схватил его Байдек, намотал на руку да как гикнет — волк от страха без оглядки бежать припустился и бочку за собой поволок. Ударилась о»а со всего размаху о кочку, туг же и разлетелась в щепки. Хвост — хрясть! — и оторвался, («бежал волк, а Байдек снова на свободе очутился. Огляделся он и видит, что лежит в лесу. Кругом глухая ночь. До рассвета далеко. Услышал он волчий ион и подумал: «Ну, эти меня слопают и не подавятся. пожалуй»,— и полез на высокий дуб. «Посижу здесь доутра»,— решил он, но дерево оказалось внутри полое, он и провалился. Упал на самое дно дупла и почувствовал под собой что-то мягкое. Потрогал рукой, а там меду полным-полно. Наелся он досыта. Тут уж и рассвет забрезжил. Настало утро, а там и день пришел. «Как бы мне выбраться отсюда?» — соображал Байдек. Посмотрел наверх и увидел медведя, который осторожно, задом спускался в дупло. Он, видать, пока не чуял человека. Когда медведь оказался совсем близко, Байдек крепко ухватил его за заднюю лапу да как свистнет — мишка с перепугу живо на верхушке дуба оказался и Байдека за собой вытащил. Медведь как прыгнет с дерева—тут ему и конец пришел. Л Байдек на дереве остался. Слез он не спеша на землю, снял с медведя шкуру, взвалил ее на себя и пошел через лес. Шел он так, шел, пока не выбрался на дорогу. Смотрит, а по ней подводы идут. Расспросил он людей, откуда они и куда путь держат. Отдал им медвежью шкуру, а они его за то к родной деревне подвезли. Ушел из нее Байдек весной, а .вернулся глубокой осенью, когда уж первый снег в воздухе кружился. Повидал Байдек близких, друзей и решил: «Устрою-ка для них пир». Приготовил много всякой снеди — благо, в хаситэ доброй женщины немало золотых и серебряных монет было. А его мать жила в соседней деревне. Отправился он за ней. В тот день снег выпал. Впряг он лошадь в дровни, на которых обычно в лес ездил. Мать его совсем дряхлой старушонкой была. Закутал О’Н ее в огромную шубу и усадил в сани. Полы шубы, свесившись с двух сторон, чертили на снегу след, похожий на тот, что после воза с сеном остается. А в деревне, куда ездил Байдек, в тот день сено украли. Вот и привел след к дому Байдека. Насилу золотыми монетами откупился. Разозлился Байдек на шубу (столько убытку понес) и бросил ее в огонь. А шуба-то, видать, дубленая была, съежилась вся и стала со свиной пятачок. Байдек повесил ее на частокол. В другой деревне, на беду, в тот день свинья пропала. Обыскали всю округу и увидели на заборе у Байдека эту штуковину, похожую на свиной пятачок. «Вот кто украл свинью!» — закричали люди, схватили и связали Байдека. Пришлось отдать им последние золотые монеты — едва отвязались. Позарился бедняга Байдек на чужое хаситэ, и вот что из этого получилось — все прахом пошло. Недаром говорят: что с ветру пришло — па ветер ушло. ТРИ СЫНА Давным-давно было у одного человека три сына. Жал ом не то чтобы Гни ато, по справно, нужды не знал. Пыли у пего жгрмом, барабан, колодки для лаптей да кочедык. Нот пришло ему иремя помирать. Призывает он сишжей и говорит: «Умру я скоро. Жииите без меня дружно. Хватит вам того, что оставлю»,— и дал одному сыну жернов, другому барабан, а третьему колодки с кочедыком. «Этим станете зарабатывать себе на жизнь. Кусок хлеба у вас всегда будет». Похоронили братья отца и разбрелись кто куда. Один с ручной мельницей по деревням ходит, зерно в домах перемалывает, силой рук своих на пропитание добывает. Другой, с барабаном, в лес отправился. Взобрался на вершину дуба и давай в барабан бить. Сбежались тут медведи. Переловил он зверей, иных продал и купил лошадь, а других приручил, стал по деревням водить, людей тешить. Так и жил, не тужил. Третий взял кочедык с колодками и тоже в лес наладился. Облюбовал у озера липку и принялся лыко драть, оборы для лаптей вить. Вылезает тут из воды водяной и спрашивает: — Ты чего это здесь делаешь? — Веревку вью,— отвечает. А водяной снова спрашивает: — Для чего тебе веревка? — Да вот озеро к небу подвесить хотел. Воды там совсем нестало, давно дождя нет. А водяной говорит: —- Погоди, не торопись. Я — мигом, деду только скажу! — и нырнул на дно. А в том озере старый-престарый водяной жил. Внук и говорит ему: «Беда, дедушка! Какой-то человек наверху веревки вьет, наше озеро подвесить хочет!» А дед и отвечает: «Не отдавай ему, внучек, озера. Возьми кистень, померяйся с ним силой. Кто его пять раз вокруг озера пронесет, тому озеро и достанется». Вынес водяной кистень и говорит; — Вот, дядя, кистень. Кто его пять раз вокруг озера пронесет, тому озером и владеть. — Что ж, ладно. Давай с тебя и начнем. Пронес водяной кистень, чуть дышит от усталости. Передал человеку, тот положил его на землю, а сам на небо поглядывает. — Ты чего это? — встревожился водяной. А человек отвечает: — Хочу кистень вон за то облако закинуть. Взмолился тут водяной: — Не надо, дядя, он у нас единственный! Поспешил снова к деду. «Ну как дела, внучек?» — спрашивает дед. «Человек хотел кистень за облако закинуть». Старый водяной -и говорит: «Тогда вот вам конь. Пронесите его (вокруг озера. Кто справится, тому и достанется озеро». Выходит водяной с конем. — Давай, дядя, коня вокруг озера носить. Кто пять раз обернется, тому и владеть озером. — Ладно,— соглашается человек,— только ты, чур,первый. Обошел водяной озеро пять раз и передает коня человеку. А тот вскочил на него верхом, вмиг озеро пять раз и объехал. Затрясся водяной, скорее к деду поспешает: «Человек сильней меня, дедушка! Я и моргнуть не успел, а уж он коня пять раз промеж ног пронес. Как бы не забрал у нас озеро». А старый говорит ему: «Иди, внучек, поборись с ним. Озеро тому достанется, кто слабого одолеет». Вылезает водяной и говорит человеку: — Давай бороться, дядя. Поглядим, кто из насдвоих сильней. А человек отвечает: — Некогда мне. Вон за кустами мой старый дед лежит, поборись с ним покуда. Сейчас он задремал, наверно. Ты поди и двинь ему в ухо. Иначе деду не проснуться. А за кустами медведь спал. Водяной так и сделал, как его человек научил: подошел и дал медведю в ухо. Вскочил медведь, схватил водяного в охапку да как грохнет оземь, а сам убежал. Лежит водяной, не шевелится. Насилу очухался. Встал — и снова к деду. «Не видать нам, дедушка, озера, как своих ушей». «»Почему?»— спрашивает старый водяной. «Ты еще ничего не знаешь. Есть у человека дед. Попробовал я было с ним силой помериться, а он как швырнет меня, чуть жив остался. А ну как без озера останемся, что делать-то будем? Он уж кончает нить веревку. Оглянуться не успеем, как подвесит озеро». А старый водяной говорит: «Нельзя, внучек, допустить такое. Надо миром с ним поладить. Спроси, не возьмет ли он денег». Вылезает водяной, просит человека: — Что хочешь бери, дяденька, только озера не тронь. Денег дадим, скажи только, много ль надо. — Что ж, лады, — говорит человек и показывает на свою шляпу, — вот, полную насыпишь — и довольно будет. Ныряет водяной на дно озера и докладывает деду: так-то, мол, и так-то. «Ну что ж, — отвечает старый,— не много он хочет, вынеси, пусть уйдет». Сыпет водяной в шляпу золотые монеты, а она лишь наполовину наполнилась. Посылает его человек: — Еще давай, видишь — мало. Пока водяной за золотом бегал, выкопал он под шляпой яму, а в тулье дырку просверлил, монеты в яму и попадали. В шляпе совсем мало осталось. Замучился водяной бегать, пока шляпа и яма под ней золотом не наполнились. — А теперь, — говорит человек, — снеси шляпу ко мне домой. Земля под ней мне тоже понадобится, возьми и ее заодно. — Ладно,— соглашается водяной. Выполнил он приказание, золото себе на голову взвалил. А человек рядом идет, кочедык и колодки несет. Идут они так, а на дороге столб стоит. — Что это? — спрашивает водяной- А человек отвечает: — Посох деда моего, с которым ты давеча боролся. Плут дальше. Видит водяной: борона лежит. — Что это? — спрашивает. — Гребень. Дед им бороду чешет. Еще идут, а тут на дороге соха валяется. Водяной и спрашивает: — Это что такое? — То дедова зубочистка. Ладно. Добрались они до дому. Вошли. Человек и говорит жене: «А ну-ка, жена, подавай гостю угощение!» Вышла женщина во двор и принесла вилы. А муж ее и давай водяного вилами колоть: «Вот тебе угощение, лопай! Лопай!» — совсем беднягу замучил. «Хватит! — кричит водяной, — сыт я, сыт по горло!» «Так ступай, провожу тебя честью», — и спустил на водяного собак. Собаки лают, рвут его на части, до рыла достать норовят. Насилу ноги унес. Прибежал водяной, на озеро, деду рассказывает: «Ох и натерпелся же я, дедушка!» — и поведал все, что с ним случилось. «Был я у человека дома. Уж такое поднес он мне угощение! Угощал, угощал — чуть до смерти не закормил. Сыт, я кричу, сыт! Тогда только и отстал. Так прямо насильно и сует: ешь, говорит, ешь! А потом повел меня к порогу. «Проводите его!» — приказывает детям. А те как насядут на меня: «Гау-гау, сау бул, сау!» ‘— кричат, затормошили, затеребили, едва отбился!» А дед утешает его: «Ладно, внучек, что было, то было, зато теперь спокойно заживем». Так вот и третий из братьев богатым сделался. ЛИСА Жил-был один человек. Пошел он однажды рыбу ловить. Вот идет с рыбалки, а навстречу лиса. Поймал он ее и вместе с рыбой в мешок сунул. Лисица мешок прогрызла, всю рыбу по одной на дорогу выбросила, а следом и сама выскользнула. Собрала рыбу в кучу, взобралась с нею на стог, сидит и ест. Пришел медведь и тоже на стог полез. Лисица его лапой по морде шлепнула, он и скатился. — Дай, кумушка, хоть косточку,— взмолился медведь. Не дает лиса. Медведь и спрашивает: — Где же ты, кума, рыбки наловила? — Вон, в той проруби, — отвечает лиса, — А как? — Лукошко к хвосту привязала да в прорубь опу стила. Рыба сама и нзловилась. Медведь гак и сделал: привязал к хвосту лукошко и пошел к проруби. А лиса кричит ему вдогонку: — Смотри же, Мишенька, не вынимай лукошка, пока не затрещит в нем! Медведь аж до того досиделся, что в проруби лед трещать начал. Тут женщина с коромыслом показалась. Увидел ее медведь, хотел встать, а не может: хвост у него примерз. Не растерялась женщина, давай медведя коромыслом костылять! Дергался медведь, дергался, хвост у него п оторвался. Насилу ноги унес. А рыбак домой пришел и кричит жене, не заглянув в сумку: — Старуха, я лису поймал, выкинь свой старый во ротник в огонь! А тут как раз печка топилась. Женщина, не будь плоха, возьми да швырни в него свой старый лисий воротник. Смотрят в мешок, — ни лисы, ни рыбы. И старый воротник тем временем сгорел. Вот почему говорят: поспешишь — людей насмешишь..- КОТ И МЕДВЕДЬ Спрятал медведь на вершине высокого дуба мед. Разнюхал про то кот, влез на дерево и лакомится медом. А медведь тут как тут. «Ты чего здесь делаешь?» — рычит. «Грамоту пишу, — отвечает кот, — чтоб волков да медведей в Сибирь сослать. Я — московский писарь». Услышав такое, медведь пополз назад, слез с дуба — и давай деру! А кот с перепугу в другую сторону без оглядки бросился. ЛИСА И ПЕТУХ Увидела лиса на дереве петуха и говорит ему: — Не сойдешь ли ко м«е, дружок? Намаз вместе свершили бы, вдвоем-то веселей. Петух отвечает: — Имам вон за деревом спит. Разбуди его сперва. Взглянула лиса, а за деревом собака. Напугалась она, прочь поспешила. А петух кричит ей вдогонку: — Куда же ты? Говорила, намаз вместе свершать будем. — Погоди, дружок, но торопись. Вспомнила я, что омовение не совершила. Вот вымоюсь и приду, — сказала так, задрала хвост и была такова. |
Категория: Аның әсәрләре | Добавил: angel (06.01.2014) |
| Просмотров: 2423 | Комментарии: 4
| Рейтинг: 4.0/2 |
Гыйлем эстәп, ерак юлга
Борын-борын заманда Бохара шәһәре янындагы Шәҗегъ дигән авылда бер ир белән хатын яшиләр иде. Алар бик тату торалар, матур гына гомер итәләр иде.
Көннәрдән бер көнне боларның игезәк ир балалары туды. Ата белән ана бик шатландылар. Балаларның берсенә — Әбүгалисина, икенчесенә Әбелхарис дип исем бирделәр.
Көннәр, атналар үтте, айлар, еллар да үтеп киттеләр, балалар дүрт яшькә җиттеләр. Аларны мәктәпкә укырга бирделәр.
– Укысыннар, белем алсыннар, кеше булсыннар, – диделәр.
Әбүгалисина үзенең үткенлеге, зирәклеге белән башка балалардан аерылып тора иде. Әбелхарис, Әбүгалисина белән игезәк булса да, бер ата, бер анадан туса да, зирәклек һәм булдыклылык ягыннан туганы шикелле үк түгел иде.
Әбүгалисина бик яхшы укый, укытучы ни генә әйтсә дә, бик тиз төшенеп ала, белгәнен бер дә онытмый иде. Шулай ук ул, укытучы сөйләгәннәр белән генә канәгатьләнеп калмыйча, яшьтән үк китаплар укуга бирелде. Шуңа күрә бик күп нәрсәләр белде. Халык сүзе белән әйткәндә, ул «кылны кырыкка яручы» бер бала иде.
Аның зирәклеге, сизгерлеге турында бик кызык сүзләр сөйлиләр. Ул вакытларда мәктәпләрдә, асларына киез салып, идәнгә тезләнеп укыйлар: парталар булмый. Әбүгалисинаның иптәшләре аның киезе астына бер бит кәгазь салып куялар, ә үзләре, Әбүгалисина нишләр икән дип, кызыксынып карап торалар.
Әбүгалисина мәктәпкә килә, урынына килеп утыра, аннары бер югары, бер түбән карап тора. Аңа сорау бирәләр:
– Нишләп алай карангалыйсың? – диләр.
Әбүгалисина:
– Белмим, мәктәпнең түшәме төшкәнме, әллә идәне күтәрелгәнме? Ни булса да бар, элеккечә түгел, – ди.
Шулай ул киез астына салынган бер бит кәгазьнең калынлыгын да сизгән, имеш, дип сөйлиләр.
Унике яшенә җиткәндә, Әбүгалисина инде бик күпне белүче гыйлем иясе булып җитеште, төрле фәннәрдән үзе дә башкаларга сабак укыта башлады. Үзеннән күп зур балалар аннан дәрес алдылар.
Ул төшкә кадәр балаларга сабак укытты, төштән соң, урамга чыгып, алар белән рәхәтләнеп уйнап йөрде. Аның бу гадәте кайбер кешеләргә бер дә ошамый иде. Аңа:
– Син шундый галим, шундый акыл иясе кешесең, никадәр балаларга сабак өйрәтәсең, белем бирәсең. Ә үзең надан балалар белән уйнап йөрисең, – диделәр.
Әбүгалисинаның моңа бер дә исе китмәде. Ул:
– Кешенең һәр яшендә үзенә күрә бер матурлыгы була, сабыйлыкның матурлыгы уен белән, – дип җавап бирде.
Тагын берничә ел үтеп китте. Әбүгалисина зур галим булып җитте. Бохара тирәсендә аңа тиң, аның белән сүз көрәштерерлек кеше калмады. Ләкин ул үзе моңа гына риза булмады, тагын да тирәнрәк белем алырга теләде. Туганы Әбелхарис белән бергәләп, гыйлем эстәргә, алар туган илләреннән еракларга китәргә уйладылар. Ата-аналарыннан түбәнчелек белән рөхсәт сорадылар:
– Кадерле атабыз, сөекле анабыз, – диделәр, – безнең юллар йөреп, илләр күреп, төрле җирләрдә булып, гыйлем аласыбыз, бу дөньяның серләренә төшенәсебез килә. Безгә рөхсәт бирегез, изге теләктә була күрегез…
Ата белән ана, балаларыннан аерылу бик кыен булса да, аларның яхшы теләкләренә каршы килмәделәр.
– Бездән рөхсәт, теләгән җирләрегезгә барыгыз, дөнья күрегез, белем алыгыз, шул белемнәрегез белән халыкка файдалы кешеләр булыгыз, – диделәр.
Ике туган юлга чыкты. Ата белән ана аларга уңышлар теләп озатып калдылар.
Көн бардылар, төн бардылар, күп юллар үттеләр, ерак җирләргә җиттеләр. Бик күп авылларда, шәһәрләрдә булдылар, төрле-төрле кешеләрне күрделәр, зур гыйлем ияләре белән күрештеләр. Шулай йөри торгач, бер шәһәргә барып керделәр. Аны карап йөри торгач, беркөнне зур гына базарга килеп чыктылар. Ни күрсеннәр, бер җирдә бик күп халык җыелган, уртада бер кеше нидер сөйли.
Әбүгалисина белән Әбелхарис халык җыелган җиргә бардылар. Теге кеше, халыкка карап, болай дип кычкыра иде:
– И җәмәгать! Тыңлагыз, ишетми калмагыз! Иртәгә мәгарә ишеге ачыла. Кереп карарга теләсәгез, белем алырга теләсәгез, әзер торыгыз… Ләкин шуны аңлагыз: мәгарәдән китап алып чыгарга яки андагы белемнәрне кәгазьгә күчереп алырга рөхсәт ителми. Башка сыйдыра алган кадәр белем алып чыгу беркемгә дә тыелмый…
Әбүгалисина да, Әбелхарис та бу хәбәр белән бик кызыксындылар. Шундагы берәүгә сорау бирделәр:
– Ул нинди мәгарә? Аның ачылуы нидән гыйбарәт? Ни өчен бу турыда халыкка белдерү ясыйлар? – диделәр.
Кеше җавап бирде:
– Борын заманда Фисагурис (Искәрмә: грек галиме Пифагорны шулай атаганнар) дигән атаклы бер галим булган. Ул үзенең гыйлеме белән бөтен дөньяда дан тоткан. Кимия, симия, ихфа гыйлемнәре шуннан калган. Шул галим үлгәч, гыйлемнәре югалмасын, китаплары таралып бетмәсен дип, барлык китапларны җыеп, бер мәгарәгә урнаштырганнар. Ул мәгарәнең ишек төбенә сакчылар куйганнар.
Менә шул мәгарә ел саен бер вакытта өч сәгатькә генә ачыла, анда һәркемгә керергә, башына сыйдыра алган кадәр белем алырга рөхсәт ителә. Ләкин аннан бер китапны да алып чыгарга яки язып алырга ярамый.
Әбүгалисина бу сүзләрне ишетеп уйга калды һәм Әбелхариска:
– Менә без эзләгәнебезне таптык. Ләкин өч сәгать эчендә генә әллә нәрсә алып булмас, шуңа күрә безгә, быел монда калып, ныклап әзерләнергә, барлык кирәк-яракларыбызны әзерләп бетергәч, киләсе елда кереп, ел буена мәгарәдә калырга кирәк булыр, – диде.
Алар шулай эшләргә карар бирделәр.
Әбүгалисина белән Әбелхарис таулар арасына чыгып киттеләр.
Биек-биек таулар-ташлар. Алар арасында һәм тау башларында зәйтүн агачлары үсеп утыра. Төрле җәнлекләр чабышып йөри, төрле кошлар сайраша. Алар, бу егетләрне күргәч, бик аптырап калдылар, озак карап тордылар.
Егетләр җайлы бер урын таптылар: кечкенә генә тау куышы. Аны рәтләделәр, торырлык хәлгә китерделәр. Кичләрен ерткыч хайваннардан саклану өчен, куыш авызын капларга зур гына бер таш та әзерләп куйдылар. Шунда яши башладылар.
Әбүгалисина туганына болай диде:
– Без бер елга җитәрлек азык әзерләргә тиешбез. Ләкин ул азыкларның күләме бик кечкенә булырга тиеш: безнең мәгарәгә азык алып керүебезне беркем дә сизәрлек булмасын. Шуның өстенә без үзебезне аз ашап торырга күнектерергә тиешбез.
Әбелхарис:
– Анысы алай. Аннары бит мәгарәдә су булмавы да бик мөмкин. Безгә сусыз торырга да күнегергә кирәк булыр, – диде.
– Әйе. Гыйлем алу ансат эш түгел…
Әбүгалисина белән Әбелхарис киләсе елга мәгарәгә кереп калу өчен әзерләнә башладылар. Алар бик аз ашыйлар һәм бик аз эчәләр иде. Шулай итеп, үзләрен аз ашап торырга күнектерделәр. Көнгә егерме тиен көмеш акча авырлыгындагы зәйтүн мае белән тукланалар, айга бер мәртәбә су эчеп, сусауларын басалар иде.
Әбүгалисина белән Әбелхарис кече яшьтән үк җәядән атарга бик оста иделәр. Хәтта Әбүгалисина, ерактан атып, чыпчыкның күзен чыгара ала иде.
Алар җәя һәм уклар ясадылар, тау араларында йөреп, кыр кәҗәсе ауларга керештеләр. Озак та үтмәде, аларның мәгарәдә ел буена ашарга җитәрлек оннары булды.
Ләкин, кеше ачлыкка никадәр чыдамлы булса да, бу — коры ризык, аның туклыклылыгы бик аз.
– Безгә зәйтүн мае табарга, бу онны зәйтүн мае белән кушып, бавырсак ясарга кирәк, – диде Әбүгалисина.
Алар, таулы урманнарда йөреп, зәйтүн җимеше җыйдылар, аннан май чыгардылар. Онны май белән катнаштырып, чикләвек зурлыгындагы бавырсаклар ясадылар да кояшта киптерделәр. Тагын майга салдылар, тагын киптерделәр. Шулай итеп, кырык көн буена әзерләделәр. Бу бавырсаклар шундый туклыклы ризык булдылар, Әбүгалисина белән Әбелхарис аларның берсен ашап кырык көн чыдарга була дип уйладылар.
Мәгарәдә яндыру өчен бер елга җитәрлек май һәм башка кирәк-яраклар да әзерләделәр.
Мәгарәнең ишеге ачылыр көн җитте. Әбүгалисина белән Әбелхарис, барлык әйберләрен алып, мәгарә ишеге төбендә көтеп торалар иде инде. Ишек ачылу белән, эчкә кереп, бер почмакка яшеренделәр.
Өч сәгать вакыт бик тиз үтеп китте. Мәгарәгә кергән кешеләр ашыга-ашыга чыгып беттеләр. Шап итеп ишек ябылды, бикләнде! Мәгарә эче кап-караңгы булып калды. Монда энә күзеннән төшкән кадәр дә яктылык юк иде. Егетләр чакма чагып ут кабыздылар, аннары мәгарә эчен тамаша кылырга керештеләр.
Бу мәгарә гаять зур бер куыш икән. Анда рәттән зур-зур бүлмәләр тезелеп киткән. Бүлмәләргә утыргычлар куелган. Стена буйларында зур-зур шкафлар. Алар барысы да китаплар белән тулган. Шундый гаҗәеп мәгарә бу…
Барлык бүлмәләрдә йөреп чыккач, егетләр укырга утырдылар. Ләкин бер-берсенең нәрсә укуы турында сорашмаска сүз куештылар. Кайбер әйберләрне язып алырга да кирәк иде. Ләкин болай эшләсәләр, мәгарәдән чыкканда, язган кәгазьләрен алып калулары мөмкин. Шуңа күрә алар үзләре белән суган суы алып кергәннәр иде, шуның белән бик кирәкле белемнәрне язгалап та алдылар. Мондый «кара» белән язылган язу һичкемгә күренми, ә үзләре укый алалар иде.
Алар утны бервакытта да сүндермәделәр. Чиратлашып йокладылар, утны сакладылар. Чөнки ут аларга яктылык бирү өстенә числолык булып та хезмәт итте: күпме май януга карап, елның, айның, көннең кай вакыты икәнен белеп тордылар. Шунсыз мөмкин түгел иде.
Исәп буена инде бер ел вакыт үтеп бара. Әбүгалисина белән Әбелхарис шушы вакыт эчендә, күп тырышып, күп көч куеп, әллә никадәрле белем алдылар. Ләкин, башта сүз куешканча, нәрсәләр өйрәнүләре турында берсе икенчесеннән сорамадылар.
Тиздән мәгарә ишеге ачылыр, өч сәгатькә мәгарә халык белән тулыр. Шул арада боларга беркемгә дә сиздерми чыгып китәргә кирәк. Шуңа әзерләнә башладылар: барлык әйберләрен алып, ишек төбенә килделәр дә яшеренеп тордылар.
Тышта шау-шу. Ишек төбенә халык җыелган. Ишек ачылуын түземсезлек белән көтәләр. Ә эчтә Әбүгалисина белән Әбелхарисның йөрәкләре дөп-дөп тибә иде.
Менә ишек ачылды. Тыштан, төртешә-төртешә, тыгызлана-тыгызлана, мәгарәгә халык агылды. Шул ыгы-зыгы арасында Әбүгалисина белән Әбелхарис мәгарәдән чыгып киттеләр. Аларны беркем дә күрмәде.
Бу вакытларда шәһәргә Көнбатыш ягыннан ике сихерче килеп, төрле бозыклыклар эшләп йөргәннәр, шәһәр халкын интектереп бетергәннәр иде. Аларның явызлыкларыннан шәһәр халкы күп җәфалар күрде, күп газаплар чикте. Аларны ничек тә тотып алырга теләделәр, ләкин тота алмадылар.
Әбүгалисина белән Әбелхарис, ел буе мәгарәдә ятып, кеше кыяфәтләрен югалтканнар, чәчләре һәм тырнаклары җитеп, коточкыч бер төскә кергәннәр иде. Аларны күрү белән, әлеге сихерчеләр дип белеп тотып алдылар да шәһәрнең патшасы янына алып бардылар. Патша аны-моны тикшереп тормады, шәһәр мәйданына алып барып, икесенең дә башларын кисәргә боерды. Аларны мәйданга алып килделәр, җәлладлар башларын чабарга әзерләнделәр.
Шулвакыт Әбүгалисина, Әбелхариска карап:
– Зур газаплар чигеп, бер ел буена мәгарәдә белем алуыбыз менә шушындый кирәк вакытта безгә ярдәм итсен, башыбызны бәладән коткарсын, мин киттем, – диде дә үзенең гыйлем көче белән җәлладлар күзеннән юк булды.
Барысы да аптырап калдылар. Җәлладлар, кылычларын күтәргән килеш, исләрен җуеп тордылар, аннары, «һай-һу» дип, Әбүгалисинаны эзләп киттеләр. Ыгы-зыгы белән хәтта Әбелхарисны да оныттылар.
Әбүгалисина патша сарае артындагы күлгә барып төште, суга чумды һәм юк булды. Никадәр эзләсәләр дә таба алмадылар. Инде тегесен җәзалыйк дип мәйданга кире кайтсалар, ни күрсеннәр, анда Әбелхаристан да җилләр искән. Тегеләр Әбүгалисинаны куып киткәч, Әбелхарис та шулай ук котылды: аның кул-аякларын бәйләгән баулар чишелделәр, сарай түбәсенә таба сузылдылар. Әбелхарис, шул бау буенча үрмәләп, сарай түбәсенә менде дә юк булды.
Бу хәлне күреп, җәлладлар чәчләрен йолыктылар, бик күп кешеләр, тагын андый-мондый хәл булмаса ярар иде, дип, бик курыктылар. Ләкин Әбүгалисина үзенең гыйлеме белән халыкка зарар китерү уенда түгел иде, шәһәргә бернинди начарлык, кешеләргә бернинди усаллык эшләмәде.
Әбүгалисина Мисыр шәһәрендә
Әбүгалисина патша сарае янындагы күлгә чумып юк булганнан соң, шәһәрдән бик еракта булган Нил дәрьясына килеп чыкты. Аннан Мисыр шәһәренә барды. Чәч-сакалларын китәреп, тырнакларын кисеп, кеше кыяфәтенә керде. Шәһәрне күрү өчен, урамга чыгып китте.
Урамнарда, базарларда йөри торгач, хәлвә сатучылар рәтенә килеп чыкты. Анда да, монда да кечкенә генә хәлвә кибетләре. Аларда хәлвәфрүшләр үзләренең хәлвәләрен мактый-мактый сатып торалар иде.
Әбүгалисина бер хәлвә кибетенә керде. Монда гаҗәп матур бер егет басып тора. Бу егет һәр көн кичтән хәлвә пешереп, аны шушы базарга чыгарып сата, шуннан килгән акчага карчык анасын тәрбияләп яши иде. Әбүгалисина да бу егетне күреп, аңа сокланып карап торды. Үз-үзенә: «Бу чибәр егетне фәкыйрьлектән, хәлвәфрүшлектән коткарырга кирәк», – дип уйлап куйды.
Хәлвәфрүш, Әбүгалисинаның үзенә болай текәлеп карап торганын күргәч, бик оялды, уңайсызланды. «Бу дәрвишнең миндә ни йомышы бар икән?» – дип уйлады. Аңа бераз хәлвә кисеп бирде. Әбүгалисина хәлвәне авызына капты да кире төкереп ташлады.
Моны күргәч, егет аптырап калды. «Бу дәрвиш минем хәлвәмне яратмады, ахры. Бәлки, ул үзе бик оста хәлвә пешерүчедер. Мин аны үземә чакырыйм да аннан хәлвә пешерергә өйрәним», – дип уйлады. Кичкә аны үзенең өенә чакырды.
Кичен Әбүгалисина хәлвәфрүшнең өенә китте. Егет аны бик хуплап каршы алды. Әбүгалисинага сорау бирде:
– Әфәндем, сез хәлвәне нәрсәдән пешерәсез?
Әбүгалисина алай бик тиз генә ачылып китмәде.
Хәлвәфрүш тынычсызлана башлады. Үзе эченнән: «Бу дәрвишнең кулыннан берни дә килмидер, ахры», – дип уйлый һәм ачуы килә башлаган иде.
Әбүгалисина да моны сизеп алды.
– Мин сезгә башка берәр һөнәр өйрәтергә уйлаган идем. Теләгегез хәлвә пешерү булгач, ярар, алайса, бер капчык кибәк китерегез, мин сезгә кибәктән хәлвә пешереп күрсәтим, – диде.
Бу сүзләрне ишеткәч, хәлвәфрүшнең ачуы килде, хәтта, Әбүгалисинаны куып чыгарып, үзе тизрәк эшкә тотынырга уйлады.
Ничек итеп кибәктән хәлвә пешереп булсын инде?!
Шулай да егет сабыр итте, Әбүгалисинаны мыскылламады, аннан көлмәде. Ул Әбүгалисинаның алдына бик күп кибәк китереп өйде.
Әбүгалисина кибәкләр тирәсендә нидер эшләде — кибәкләр барысы да хәлвәгә әверелделәр. Төрле бизәкләр белән бизәлгән, төрле-төрле табакларга тутырылган хәлвә егет алдына килеп тезелде. Моңарчы мондый татлы хәлвәне беркемнең дә күргәне һәм берәүнең дә татып караганы юк иде. Әбүгалисина егеткә:
– Менә сиңа хәлвә, иртәгә базарга чыгар да сат! – диде
Хәлвәфрүш моңа ышанырга да, ышанмаска да белмәде.
Ахырда, Әбүгалисинаның хикмәтле кеше икәнен белеп, аннан үзенең өендә калуын үтенде.
Шул көннән алар бергә яши башладылар.
Хәлвәфрүш һәм патша кызы
Әбүгалисина симия гыйлеме көче белән базар уртасында хәлфәрүш өчен күп бүлмәле зур бер кибет барлыкка китерде. Бу кибет бик зиннәтле булып, өстендә чарлагы да бар иде. Әбүгалисина белән хәлвәфрүш шул чарлакка урнаштылар.
Хәлвәфрүшнең сәүдәсе зураеп китте. Алучылары күбәйде, чөнки аның кибетендәге кебек ләззәтле хәлвә башка беркемдә дә юк иде. Шулай ук бик күп кешеләр аның кибетенең гүзәллеген карарга кереп тә хәлвә алып чыгалар иде.
Ара-тирә хәлвәфрүш хәлвәне урамда күтәреп йөреп тә сата башлады.
Көннәрдән бер көнне ул патша сарае турысыннан үтеп бара иде, аны патша кызы күрде. Бу патша кызы шулкадәр гүзәл, аның йөзе шулкадәр нурлы иде, бу нур белән чагыштырганда, кояш яктысы зур кандил (шәмдәл) янында ялгыз бер шәм кебек кенә булып калыр иде.
Хәлвәфрүш баш өстенә хәлвә күтәреп урамнан үтеп барганда, патша кызы сарай тәрәзәсеннән карап тора, нидер уйлана, моңлана иде. Ул хәлвәфрүшне күрде. Аның матурлыгына хәйран булды. «Шәһзадәләр арасында да мондый сылу егет юктыр», – дип уйлады. Хезмәткәрләренең берсе аша, хәлвә алыр өчен дигән булып, аны сарайга чакырып керттерде.
Хәлвәфрүш сарайга керде. Кыз битен каплаган пәрдәсен күтәрде. Күзләрне камаштырырлык матур йөзен күрсәтеп, хәлвәфрүш янына килде. Хәлвә турында сораштыра башлады. Ә үзе, егетнең матурлыгына исе китеп, аннан күзен алмыйча карап торды.
Сарайда әдәпсезлек булмасын өчен, хәлвәфрүш башын түбән иеп, аска карап кына тора иде. Кыз бик җентекләп сораштыра башлагач, аз гына башын күтәреп, күз кырые белән генә кызга карап алды. Аның бөтен тәне кинәт эсселе-суыклы булып китте. Маңгаеннан ясмык-ясмык тирләр чыкты. «Бу кыз җир йөзендә булган вакытта, кичләрен тулган айның, көндезен якты кояшның кирәге юк икән», – дип уйлады.
Әйе, матурлык бакчасының алмасы пешеп җиткән, гүзәллек бакчасының гөлләре чәчәк атканнар иде инде. Хәлвәфрүш ни эшләргә белмәде. Аның иреннәре дерелди, куллары калтырый башлады. Ул хәлвә сатып, шуның бәрабәренә үзенә гыйшык уты алып китте.
Хәлвәфрүш, бөтен түземен югалтып, ни эшләгәнен белмичә, кибетенә кайтты. Аның төсе киткән, агарган иде.
Әбүгалисина моны сизде. Ул хәлвәфрүшкә:
– Ни булды, миннән яшермә, ачык сөйлә, – диде.
Хәлвәфрүш, аның аягына егылып, башыннан үткәннәрне сөйләде. Патша кызына гашыйк булуын яшермәде.
Әбүгалисина аны аталарча үгетләде: «Патшаларга эшең төшмәсен, күп газаплар чигәрсең, күп мәшәкатьләр күрерсең, зур бәлаларга дучар булырсың, теләгеңә ирешә алмассың, юк-бар уйларны башыңнан себереп ташла…» – диде.
Ләкин егет һич тә тынычлана, гүзәл кызны башыннан чыгара алмады.
Патша кызы да шулай ук егеткә гашыйк булган иде. Хәлвәфрүш чыгып киткәч, ул, үзенең кешеләрен җибәреп, егетне бик озак эзләтеп карады, ләкин аны беркайдан да таба алмадылар. Шуннан соң ул: «Әллә хәлвәфрүш пәри егете булдымы икән?» – дип уйлады.
Хәлвәфрүш бик үтенеп сорагач, Әбүгалисина аның үтенечен кире кагарга батырчылык итмәде. Бик озак нидер уйлап утырды, нәрсәдер эшләгән кебек итте. Шул арада күк күкрәгәндәй , җир тетрәгәндәй булды, бүлмәнең эче салкынаеп китте. Кинәт ишек ачылды. Ишектә гүзәлләрнең гүзәле — патша кызы күренде. Әбүгалисина аны бирегә гыйлем көче белән китергән иде.
Бүлмәгә керү белән, кыз берникадәр вакыт һушын җуеп торды. Күзен ачуга, хәлвәфрүшне күрде, аны таныды һәм бик аптырап калды. Шуннан соң кыз:
– И егетләрнең асылы, яшь йөрәкләрдә ут кабызучы матурларның матуры! Сез, минем сараема кереп, хәлвә саткан хәлвәфрүш түгелме? – дип сорау бирде.
– Дөрес, – диде хәлвәфрүш, – мин нәкъ шул кеше. Ни боерасыз? Сезнең колыгыз булырга әзер торам.
Әбүгалисина, ике яшь күңел бер-берсе белән аңлашсыннар, миннән тартынмасыннар дип, икенче бүлмәгә чыгып китте.
Кыз, егеткә карап:
– Бу ни хәл? Сез пәри яки җенме, әллә хикмәт гыйлеме белүче акыл иясе кешеме? Мин бирегә ничек килдем? – дип сорау бирде.
– И күңелләргә рәхәт бирүче назлы былбылым, – диде егет, – сез минем бәгырем парәсе, күңелем ярасы! Шиккә төшмәгез, мин дә сезнең кебек үк бер кеше. Мин бозык кеше түгел. Сезгә зарар итәргә исәбем юк. Сезнең гаҗәп матурлыгыгызны күрдем, гашыйк булдым. Тагын бер мәртәбә күреп, сезнең нәфис тавышыгызны ишетеп, күңелемне юатырга теләдем. Борчуым өчен мине гафу итегез, ләкин бирегә ничек килүегез турында, зинһар дип әйтәм, сорамагыз…
Кыз берни дә әйтә алмады. Ул үзе дә, хәлвәфрүшне күргәннән бирле, төн йокыларын җуйган иде. Сызылып таң атканда да, ялтырап кояш чыкканда да, моңаеп кояш батканда да, хәлвә күтәреп сарайга кергән шул егет аның күз алдына килә. Күзен йомса, йокыга талса, аны төшендә күрә иде…
Шуңа күрә мәшәкатьсез ирешелгән бу күрешү аны да бик шатландырды. Ул үзенең йөрәгендә булган кайнар мәхәббәтне егеттән яшереп кала алмады һәм егеткә карап җырлап җибәрде:
Йөрәгемне минем әсир иттең,
Тынычлыгым алып киттең син.
Тәрәзәдән карап көннәр буе,
Таңнан төнгә кадәр көттем мин.
Күргән көннән бирле сине, егет,
Күз алдымнан минем китмисең.
Күрендең дә күзгә, югалдың син,
Өзелеп көтәм — килеп җитмисең!..
Аһ!
Белсәң иде, егет, йөрәгемнең
Сызлануын, ничек янганын;
Күрсә идең әгәр күзләремнән
Канлы яшьләр ничек тамганын…
Юк! Син аны аңлый алмассың…
Бу сүзләр егеткә бик нык тәэсир итте. Моңарчы ул патша кызының күңелен белми, аның бер хәлвәфрүшне сөя алуын күз алдына да китерә алмый иде. Егет, кызга карап, түбәндәге җырны җырлады:
Җитәр, җитәр, аппагым!
Йөрәгеңне аңладым.
Сарай ишеге сакчылы,
Шуңа кабат бармадым.
Бераз вакыт алар, бер-берсенең күзләренә карашып, сүзсез калдылар. Аннары егет моңлы бер көйгә җырлавын дәвам итте:
Сызылып кына алсу таңнар ата,
Кояш балкый, җирне яктырта.
Сине уйлап, озын көннәр үтә,
Кара пәрдә каплый, төн җитә.
Көнем дә бер, кара төнем дә бер,
Сине уйлап, көн-төн янамын.
Бу көннәрдә күпме михнәт чиктем,
Тик аңлатып бирә алмамын!..
Сүзләр җитми:
Тик аңлатып бирә алмамын…
Алар, төн буе шулай сөйләшеп, җырлар алмашып, бер-берсенә булган саф мәхәббәт һәм дуслыкларын уртаклашып, бөтен кайгы һәм борчуларын оныттылар. Төннең үткәнен сизми дә калдылар!..
Сызылып таң беленде. Караңгылык пәрдәсе күтәрелеп, яктыра башлады. Шул вакытта Әбүгалисина, кереп, аерылырга вакыт җиткәнен белдерде. Озак та үтмәде, патша кызы үзенең сараенда булды.
Кыз, сарайга кайткач, күзен ачып җибәрә һәм байтак вакыт аптырап тора. Ул бу төндә булып үткәннәргә ничек карарга да белми, «Өнемме бу, әллә төшемме?» – дип аптырап тора. Күп уйлый торгач, төш түгеллегенә ышана. «Бу эшләрнең ахыры ничек булыр?» – дип борчыла башлый. Үзенең зур бер патша кызы булуын, халык арасында яманаты чыкса, начар булачагын күз алдына китерә. Шул ук вакытта ул хәлвәфрүшне яратуына, аның белән күрешүенә чын күңелдән шатлана иде.
Кыз, шулай төрлесен уйлап, ике ут арасында калып, бер карарга да килә алмыйча, озак баш ватты. Ахырда, атам башка кешеләрдән ишеткәнче, үзем белдерим, дип, кулына каурый каләм алды, карага манды, байтак икеләнеп торганнан соң, кулы калтырана-калтырана, бу төндә булып үткәннәр турында озын хат язды. Бер хезмәтче аша хатны атасына җибәрде.
Патша, хатны укыгач, ачуыннан дөрләп янган утка керердәй булды. Үзенең вәзирләрен, галимнәрен, хакимнәрен һәм баһадирларын җыйды. Бергәләп, кызның хатын укыдылар. Барысы да бик аптырап калды. Кайсылары: «Бу җен эшедер», икенчеләре: «Сихер эшедер», – диделәр.
Күп киңәшә торгач, шундый карарга килделәр: барлык җарияләр, төн буе йокламыйча, кызның бүлмәсен бик нык сакларга, бүлмә ишеге төбенә кораллы сакчылар куярга, бөтен сарайны гаскәр белән урап алырга кирәк, диделәр.
Кич булды, караңгы төшә башлады. Сакчылар куелды. Сарай тирәсендә чебен очарга да мөмкинлек калмады. Җарияләр, күзләрен йоммыйча, патша кызыннан күзләрен алмыйча, керфек какмыйча, аны саклап тора башладылар.
Төн караңгыланганнан-караңгылана бара. Сарай тып-тын. Һәркем үзен бик киеренке сизә. Алда булуы мөмкин булган хәлне көтә. Һәрберсе, бу эштә берәр батырлык күрсәтеп, патша алдында макталуга лаек булу белән хыяллана иде.
Менә йолдызлар калыкты. Хәлвәфрүш Әбүгалисина янына килеп ялынды-ялварды, бүген дә кызны үзе янына китерүне үтенде. Әбүгалисина аны чын күңелдән кызганды. Аның теләген үтәүдән баш тарта алмады, үзенең белгәннәрен эшкә кушты.
Кыз үзенең сарайдагы бүлмәсендә урыныннан торды. Җарияләр аңа ташландылар, ыгы-зыгы купты. Барысы да, «Кая барасың?» да «Кая барасың?» дип, аңа килеп ябыштылар. Кыз алар кулыннан ычкынды да юк булды. Җарияләр дә, ишек төбендәге сакчылар да, сарай әйләнәсендәге гаскәрләр дә аны тотып кала алмадылар. Бөтен сарай эче тавыш, кычкырыш, аһ-ваһ белән тулды.
Төрле якка таралып, ары йөгереп, бире йөгереп, таңга кадәр кызны эзләделәр, ләкин таба алмадылар. Ул төнне дә кыз хәлвәфрүш бүлмәсендә үткәрде. Таң атып, көн яктыра башлаганда, ул тагын үзенең бүлмәсендә иде.
Бу эшкә патшаның бик ачуы килде. Тагын, үзенең кешеләрен җыеп, киңәшмә уздырды.
Күп уйлый торгач, шундый карарга килделәр: «Кызның урыны янына бер савыт белән изелгән куярга, әгәр тагын да шундый хәл була калса, кызның кулын зәгъфранга буяп җибәрергә кирәк», – диделәр.
«Кыз көн саен кич бара торган йортның ишегеннән кергәндә, аның тоткасын тотар, тотканда, зәгъфранга буялган бармак эзләре калыр. Шул эзләр буенча ул йортны табу җиңел булыр», – диделәр.
Билгеле вакыт җитеп, кыз урыныннан кузгала башлагач, аның кулын зәгъфранлы савытка тыгып алдылар. Чыннан да, ул, хәлвәфрүшнең ишегеннән кергәндә тотканы тотып, биш бармак эзе калдырды.
Ләкин Әбүгалисина үзенең гыйлеме аркасында бу хәлне белгән иде. Бер минут та кичекмәстән, шәһәрдәге барлык йортларның, бүлмәләрнең һәм кибетләрнең ишек тоткаларына шундый ук биш бармак эзе төшерде.
Алтын канатлы кошы күк йөзендә очып, йолдыз-бодайларны чүпләп бетергәч, ягъни таң атып, йолдызлар күренми башлагач, кыз яңадан үзенең сараена кайтты.
Патша чакырып алды да:
– Хәзер үк шәһәрдәге барлык йортларның ишек бауларын тикшерегез, – диде. – Кемнең ишек бавында зәгъфранга буялган бармак эзләре күренә, шул йортның хуҗасын, һич кичектермичә, каршыма тотып китерерсез. Мин аңа җәзасын бирермен! – диде.
Субашы, үзе белән берничә кеше алды да: «Мин ул җинаятьчене тотып кайтырмын, патшабызның мактавына лаек булырмын», – дип уйлап, тәмле хыялларга чумып, сарайдан чыгып китте.
Ләкин, сарайдан чыгу белән, ул аптырап калды: патша сараеның ишек тоткасы да зәгъфранга буялган иде.
«Кыз, сарайдан киткәндә, ишек тоткасын тоткандыр, бу шуның эзедер» дигән уйга килде ул һәм башка йортларны тикшерергә кереште. Ләкин кайсы гына йортка барып кермәсен, барысының да ишек тоткасында бер үк төрле эзләр ярылып ятуын күрде. Кемне тотып алып кайтырга белмичә, аптырап, сарайга кайтты. Күргәннәрен патшага сөйләп бирде.
Моны ишеткәч, патшаның чиксез ачуы чыкты. Ул, ни эшләргә белмичә, сакалын йолкып бетерде. Шуннан соң кырык көн буена шәһәрдәге барлык өйләрне тикшереп торырга боерык бирде.
Патшаның боерыгын үтәделәр, ләкин бу да бертөрле нәтиҗә бирмәде: кыз, һәр көн югалып, иртә белән генә өенә кайтты.
Аптырап-йөдәп беткәч, патшага әйттеләр:
– Багдад патшасының Әбелхарис исемле зур галим һәм тирән акыл иясе бер вәзире бар. Бу бәладән бары ул гына коткарса коткара алыр. Багдад патшасына хат язып, илчеләр җибәрергә кирәк, – диделәр.
Патшага бу киңәш бик ошады. Шатланып, Әбелхарисны чакырып китермәкче булды. Күп бүләкләр белән илчеләр җибәрде.
Әбелхарисның Багдад патшасында хезмәте
Әбелхарис, Әбүгалисинадан аерылгач, Багдад шәһәренә килеп чыкты. Берничә көн урамнарны тамаша кылып йөргәннән соң, тормышын җайга салып җибәрергә уйлады. Урманга барып, озынлыгы һәм юанлыгы бердәй кырык агач кисеп алып кайтты. Аларның һәрберсенә карап: «Сез барыгыз да кешеләр булыгыз!» – диде. Шул сүзләрне әйтеп бетерүгә, бер мизгел эчендә зифа буйлы кырык егет барлыкка килде. Алар барысы да бер үк төсле егетләр иде. Аякларына басып, кул кушырып, Әбелхарисның фәрманнарын көтеп торалар.
Әбелхарис үзенең бу егетләренә җиде көн эчендә кырык бүлмәле бер мунча салырга кушты. Егетләр хуҗаларының боерыгын берсүзсез үтәделәр. Шәһәрнең күренекле урынына моңарчы күрелмәгән мунча салынды. Мунчаның кырык бүлмәсе бар. Ул бүлмәләрнең һәрберсенә берәр хезмәткәр, кырыгар арка юучы һәм чишенә торган урыннарга да хезмәткәрләр куелган.
Кырык егет барысы да бик яхшы хезмәт иттеләр, ләкин берсе дә бер авыз сүз сөйләшмиләр иде.
Бу мунча бик тиз арада бөтен Багдад шәһәренә билгеле булды. Моның турындагы хәбәр патшага да барып ишетелде. Патша башта ышанмады, үзе барып карагач, бу хикмәтле кеше булырга тиеш, дип, Әбелхарисны үзенең сараена чакыртты.
Әбелхарис, патша сараена килеп, үзенең төрле хикмәтләрен күрсәткәч, патша аның гыйлемен күреп аптырап калды. Үзенең бер үтенече барлыгын әйтте. Әгәр дә шул үтенечне башкара алса, иң якын кешеләреннән булачагын белдерде.
Багдад патшасы бер яшь егет иде. Ул, кешеләрдән ишетеп, Саба патшасының кызына гашыйк булды. Бу кыз шулкадәр матур, дөньяда һич тә аңа тиңнәр юк дип сөйлиләр иде.
Патша кызны атасыннан берничә мәртәбәләр сорап карады, атасы риза булмады. Гаскәр белән барып карады, җиңелеп кайтты. Ул Әбелхариска шушы турыда үтенеч белдерде:
– Аһ, әгәр мөмкин булып, кызны минем яныма китерә алсагыз, сезнең бу бөек хезмәтегезне һич тә онытмас идем! – дип, патша күз яше белән елап җибәрде.
Әбелхарис, патшаның кызны чын күңелдән сөюен аңлап, аңа ярдәм итәргә карар бирде: үзе белән ияртеп бер егет алып килгән иде, шуның колагына нидер әйтте. Егет шул ук минутта баш иеп чыгып китте. Әбелхарис урынына кире барып утырганчы, хезмәтен үтәп, егет кайтып та җитте. Аның артыннан барлык кешеләрне үзенең матурлыгы белән истән яздырырлык бер гүзәл кыз да керде. Бу Саба патшасының кызы иде.
Патша күз кырые белән генә кызга карап алды. Үзенең каршында искиткеч матур кызны күреп, бик гаҗәпкә калды: бу кызның нурлы йөзен ай һәм кояш күрсә, алар да оялырлар, аның матурлыгын күргән кешеләр бөтен дөньяларын онытырлар иде.
Патша, Әбелхариска карап:
– И акыл иясе! Минем зиһенем таралды, зинһар өчен, миңа аңлатыгыз: бу ничек булды? – дип сорады.
Моңа каршы Әбелхарис:
– И падишаһым, сез бу турыда кыздан сорагыз! – дип җавап бирде.
Патша үтенгәч, кыз сөйләп бирде:
– И дөньядагы барлык патшаларның патшасы! Мин — Саба патшасының кызы. Йокы бүлмәмдә җарияләрем белән йокларга риза булмыйча, бүлмә эчендә бүлмә ясаттым. Монда һичкем дә үтеп керә алырлык түгел иде. Мин бүген йокларга әзерләнгәндә, белмим, ничектер, күз алдымда шушы егет пәйда булды. Башмакларымны алдыма китереп куйды. Чыгарга ишарә кылды. Мин аптырап, исем китеп торганда, аякларым ирексездән алга таба атлый башладылар. Үземне бау белән алга өстерәгән кебек хис иттем. Бер минут вакыт узмады, менә монда килеп җиттем, – дип, кыз сүзен бетерде.
Патша, бу сүзләрне ишеткәч, бик гаҗәпләнде. Әбелхариска мең-мең рәхмәтләр белдерде. Вәзирләрен җыеп, бу хәлне аларга да сөйләде.
Иң яхшы сарайлардан берсен бик әйбәтләп әзерләделәр дә кызны, олылыклап, кадерләп, шул сарайга урнаштырдылар. Аның хезмәтенә иң яхшы җарияләр билгеләнде. Аннан соң бик зур бүләкләр белән Саба патшасына, кызны сорап, илчеләр җибәрелде.
Бу вакыйганы ишеткәннән соң, Саба патшасы, каршы торып файда чыкмаслыгын аңлаганга, кызын бирергә риза булды. Озакламый дөньяда охшашы булмаган туй ясалды.
Багдад патшасы Саба патшасының кызы белән кавышты.
Бу шатлыклы кавышуга төп сәбәпче Әбелхарис булганлыктан, патша аны үзенең иң ышанычлы өлкән вәзире ясады: Әбелхарис патшаның иң якын киңәшчесенә әйләнде.
Әбелхарисның Мисырга килүе һәм Әбүгалисинага каршы көрәше
Багдад патшасы, Мисыр патшасыннан Әбелхарисны җибәрүен үтенеп язган хат алгач, бу турыда Әбелхарисның үзе белән киңәшергә уйлады. Аны чакырып китереп, Мисыр патшасының үтенечен сөйләде, үзенең дустын бу бәладән коткаруда ярдәм итүен сорады.
Моңа каршы Әбелхарис:
– Әгәр фәрманыгыз булса, баш өсте, мин анда бармыйм, Мисыр патшасын бу бәладән коткарыйм, – дип ризалык белдерде.
Юл әзерлекләрен күрделәр. Әбелхарис килгән илчеләр белән бергә үк Мисырга китәргә булды. Алар юлга чыктылар. Әбелхарис Мисыр патшасын зарыктырырга теләмәде: симия гыйлеме көче белән шул көнне үк Мисырга барып та җиттеләр.
Мисыр патшасы Әбелхарисны зур хөрмәт белән каршы алды. Өч көн буена бик яхшылап кунак итте. Дүртенче көндә аңа сарайда булып торган хәлләр турында сөйләп, ярдәм итүен үтенде.
Әбелхарис Мисыр патшасына чын күңелдән ярдәм итәргә теләвен белдерде һәм эшенә кереште. алып, хикмәт капчыгын чишеп, айны — айга, туфракны туфракка орып, тирән уйга чумды. Көнбатыштан көнчыгышка, күк өстеннән җир астына күчеп, әлеге хәлвәфрүш йортын эзләргә кереште.
Әбүгалисина Багдадтан патшаның Әбелхарисны китертүен белгән була. Шуңа күрә ул үзенең яши торган йортын Әбелхарис эзләп тапмаслык итеп яшерә. Әбүгалисина белән егет яши торган йорт ерак диңгез уртасындагы утлы утрауда булып күренә. Әбелхарис кат-кат тикшереп караса да, патша кызы бара торган юл, ерак диңгезләр аша үтеп, һәрьяктан ут белән чорналган утрауга барып тоташа. Бу утрауның уртасында искиткеч зиннәтле сарай бар. Кыз әнә шул сарайга бара торгандыр…
Ләкин Әбелхарис, ничаклы гына тырышса да, бу утрауның кайда, нинди диңгездә икәнлеген белә алмады. Шуннан соң ул патшадан кызны күреп сөйләшергә рөхсәт сорады. Патша рөхсәт иткәч, кыздан барысын да җентекләп сорашты.
Әбелхарис симия гыйлеме белән ерткыч карчыга барлыкка китерде. Аның күзләре йодрык кебек кабарып торалар, ә тырнаклары энә кебек үткеннәр иде. Әбелхарис карчыганы кызга бирде.
– Менә бу карчыганы ал. Егет өенә кергәч, аны җибәрерсең, ул, сине җәфа чиктерүче кешенең йөрәген чукып, аны һәлак итәр, – диде. Тагын ул йортта ятрак ризык булса, шуның берәр кисәген алып кайтырга кушты. Шул юллар белән үзенең теләкләренә ирешмәкче булды.
Кыз, үзе генә калгач, кан яшьләр агызып елады. Ул, бер яктан, хәлвәфрүшне ярата, аңа начарлык теләми, ә икенче яктан, никадәр яратса да, аңарга кәләш булуны үзенә түбәнлек саный иде…
Озак елаганнан соң, ул йөрәгенең иң төбеннән чыккан бер моң белән түбәндәге җырны җырлады:
Кулга тотып үлем карчыгасын,
Барып аны һәлак итимме?
Карчыганы очырып буш һавага,
Хак язганын әллә көтимме?
Нинди каргыш төште, нигә генә
Ул егетне күрдем, сөйдем мин?
Яки нигә аңа тиң булмаган
Патша кызы булып тудым мин?..
Ул бераз тынып торды. Аннары, авыр сулап:
Үпкәләмә миңа, асыл егет,
Үтимен мин атам теләген.
Синең каның тамсын, шул вакытта
Туктап калсын минем йөрәгем… –
дип җырлады да үзенең урынына ауды.
Ләкин Әбүгалисина бу хәлне дә сизеп алган иде. Ул егеткә:
– Бүген синең яныңа килгәндә, кызның куенында карчыга булыр, кыз бүлмәңә килеп керү белән, менә шушы яулыкны карчыганың башына капла, юкса һәлак булырсың, – дип, симия гыйлеме белән ясалган яулык бирде.
Кыз килер вакыт җиткәч, Әбүгалисина хәлвәфрүшнең бүлмәсен Һиндстан тирәсендәге Мосакия утравындагы бер шәһәрнең йортларындагы бүлмәләргә охшатып бизәде һәм шундагыча итеп аш мәҗлесе әзерләде. Табынга шул утрау тирәсендәге суларда гына була торган фил балыгы итен куйды.
Кыз бүлмәгә килеп керде. Карчыганы җибәрмәкче булды. Хәлвәфрүш тиз генә карчыганың өстенә яулыкны ябып өлгерде, карчыга һәлак булды.
Хәлвәфрүш, кызга үпкәләп, бер җыр җырлады:
Белми идем хәсрәт ни икәнен,
Йөрәгемә зәһәр ут салдың.
Җаным сиңа шулай кадерсезме?
Алай булгач, чакырып ник алдың?
Ул үзенең үпкә сүзләрен сөйләүдә дәвам итте:
– И гүзәлләр солтаны! Мин урамда хәлвә ссатып йөргәндә, сез мине сарайга чакырып алмаган булсагыз, мин сезнең нурлы йөзегезне күрмәгән булсам, боларның берсе дә булмас иде. Бу эшләрдә башлап сез үзегез гаепле, ә хәзер гөнаһсызга мине һәлак итмәкче буласыз, – диде.
Аңа каршы кыз:
– Һай, гүзәл егет! Сез пәриме, җенме, әллә кешеме? Халык арасында безне ни өчен болай рисвай кыласыз, безне җәфа чиктерәсез, әгәр теләгегез безнең белән кушылу булса, атамнан сорагыз, бәлки, никахлап бирер, – дип җавап кайтарды.
– И назлы иркәм! – диде хәлвәфрүш. – Мин җен дә, пәри дә түгел, чын кеше. Сезнең шикелле үк кеше. Сез минем күңелемне үзегезгә шулкадәр бәйләдегез, сезне күрмичә минем һич тәкатем юк. Атагыздан сорасам да, ул сезне миңа бирмәячәк, чөнки сез — зур патшаның иркә кызы, ә мин — ярлы хәлвәфрүш. Шуңа күрә, сезне күрү өчен, гыйлем көченнән файдаланам…
Алар озак сөйләштеләр, бер-берсенә төрле үпкә сүзләр әйтештеләр. Ахырда, барысын да онытып, озак сөештеләр. Шуннан соң егет, кызны табынга утыртып, әзерләнгән ризыкларны ашавын үтенде.
Кыз төрле-төрле ризыкларны мактый-мактый ашады. Шул вакытта Әбелхарисның сүзе исенә төште. Аның куллары калтырый башлады. Шулай да ул бер кисәк фил балыгы итен, алып, кулъяулыгына төреп, кесәсенә тыкты.
Патша кызы фил балыгы итен алып кайтып Әбелхариска бирде. Моны күргәч, Әбелхарис нишләргә белмәде һәм, бик шатланып:
– Рәмел тактасы бик дөрес күрсәткән. Бу балык Һиндстан диңгезендә генә була. Димәк, утлы утрау да шунда булырга тиеш. Хәзер без җинаятьченең эзенә бик тиз төшәрбез, – диде.
Бу сүзләрдән патша да бик шатланды. Әбелхарисның акылына хәйран калды, Һиндстан патшасына ашыгыч рәвештә хат язып, аннан ярдәм сорап, илчеләр җибәрде.
Җилкәнле кораб өчен җил уңае туры килеп, илчеләр бик тиз барып җиттеләр, Һиндстан патшасына хатны һәм бүләкләрне тапшырдылар. Патша хатны укып карады. Анда: «Һиндстан диңгезендәге утлы бер утрауда яшәүчеләр тарафыннан безнең кызыбызга карата зур хөрмәтсезлекләр күрсәтелә», – дип язылган иде.
Һиндстан патшасы хатны укыды да бот чабып көлде. Әбелхарис турында:
– Ахмак, надан икән ул. Һиндстан диңгезендә шундый утрау барлыгын, ул утрауда ут барлыгын белгән, ә ут эчендә кешеләр яшәргә мөмкин түгел икәненә башы җитмәгән, ул утрауга якын бару да мөмкин түгел бит, – диде.
Һиндстан патшасы Мисыр патшасына болай дип хат язды: «Без ул утрау тирәсенә барырга батырчылык итә алмыйбыз. Әгәр ут эченә кереп йөрергә көченнән килсә, шул ахмак хәкимегезнең үзен монда җибәрегез. Ул башлап керсә, без аның артыннан барырбыз».
Илчеләр хатны алып кайтып патшага бирделәр. Хатны укыгач, патша Әбелхарисны бик каты әрләде:
– Син ахмак кеше икәнсең. Синдә гыйлем дә, хикмәт тә юк икән! Мине, зур расходлар тотып, Һиндстанга илчеләр җибәрергә мәҗбүр иттең. Хурлыкка төшердең, – диде.
Бу — Әбелхариска бик авыр тоелды. Ни эшләргә, ни әйтергә белми аптырап калды. Җир ярылса, җир тишегенә кереп китәрдәй булып оялды.
Әбүгалисина беркөнне мунчага барды. Ләкин юынып чыкканнан соң гына, мунча хуҗасына түләргә акчасы юклыгын белде. Акча китергәнче яулыгын калдырып торырга уйласа да, мунча хуҗасы риза булмады: ул бик начар, ахмак, комсыз кеше иде. Әбүгалисинаны әшәке сүзләр белән хурлады.
Читтән тыңлап торучылардан берсе:
– Һай, мунчачы әфәнде! Ике тиен акча өчен дәрвиш кешене шулкадәр мәсхәрәлисең. Мә, аның өчен үзем бирим, – дип, ике тиен акча чыгарып бирде.
Әбүгалисина акча бирүчегә зур рәхмәтләр әйтте, ләкин мунча хуҗасыннан үч алырга теләде. Ул, мунчага кереп, мунча миче янында нидер эшләде. Шул минуттан мунчада ут бетеп, җылылык сүрелә башлады. Озак та үтми, мунча эчендә көчле салкын башланды. Сулар катты, стеналар ап-ак кар белән капланды. Кешеләр дер-дер калтырыйлар, тиз генә киенеп, җылыныр өчен, тышка чыгарга ашыгалар. Кешеләрнең чәчләре бозланып ката, аяклары идәнгә ябыша да куптарып ала алмыйча җәфаланалар иде.
Мунчачы, аптырап, мунчага үзе кереп карады, анда кар белән боздан башка нәрсә күрмәде. Аз гына вакыт эчендә өшеп үлә язды. Тизрәк тышка чыгып йөгерде. Шуннан соң гына үзенең зур ялгыш эшләгәнен сизеп алды. Дәрвишне эзләп караса да таба алмады.
Хәбәр патшага да барып җитте. Әбелхарис патшага:
– Хөрмәтле падишаһым! Мунча вакыйгасының безгә күп нәрсәләрне ачуы мөмкин. Мин хәзер эшнең төбен аңладым: бу шәһәрдә симия гыйлемен бик яхшы белүче бер кеше булырга тиеш. Мунчачыны чакырып алыйк та аның ярдәме белән ул кешене эзләп табарбыз, – диде.
Һиндстан вакыйгасыннан соң патшаның Әбелхариска ышанычы бетә язган иде. Шулай да вәзирләре Әбелхарисны яклагач, патша мунчачыны чакыртырга риза булды.
Мунчачыны чакырып китерделәр.
– Әгәр ул дәрвишне күрсәң таныр идеңме? – дип сорадылар.
– Әлбәттә, танырмын, – диде ул. Аны шәһәрдән дәрвишне эзләргә чыгарып җибәрделәр.
Әбүгалисина үзен эзләүләрен белде. Чөнки аның кеше күзенә күренми йөри торган егетләре бар, һәрвакыт алар килеп хәбәр итеп торалар иде. Ул үзе дә яшеренә, ихфа гыйлеме ярдәме белән күзгә күренмичә йөри алыр иде, ләкин юри алай эшләмәде. Киресенчә, һәркем күрерлек бер җирдә утырып торырга булды. Эзләүчеләр аны күрделәр. Мунчачы:
– Менә ул дәрвиш шушы кеше! – диде.
Тиз генә барып, субашына хәбәр бирделәр. Субашы, килеп җитеп, Әбүгалисинаның якасына ябышты:
– Син кайда качып йөрисең? Сине сарайга чакыралар, әйдә, киттек! – дип өстерәргә тотынды.
Аңа каршы Әбүгалисина:
– Мин бер фәкыйрь кешемен. Сарайда һич эшем юк, – дисә дә, ай-ваена карамый, өстерәп алып киттеләр.
Шул арада Әбүгалисина кыяфәтен үзгәртте: үзе дә субашы кыяфәтенә керде. Әбүгалисина да, субашының якасына ябышып:
– Кайда качып йөрисең, әйдә, сине сарайга чакыралар, – дип өстери башлады.
Җыелган кешеләр боларны күреп, «кара, ике субашы сугыша» дип, кызыксынып карап тордылар.
Шулай якалашып, алар патша сараена барып керделәр. Чын субашы, күз яше белән елап:
– И падишаһым! Тотып китерергә кушкан кешегез, валлаһи, шушы. Ул сихерче икән, мин аны барып тоткач, үзе дә субашына әверелде. Аны җәзалагыз, – диде.
Субашы кыяфәтендәге Әбүгалисина да, елаган булып, шуны ук кабатлады. Боларның кайсы чын субашы икәнен, кайсына җәза бирергә кирәклеген белми аптырап калдылар.
Бу вакыт шәһәрнең казые да сарайда иде.
– Боларны ни эшләтергә? – дип, аңа сорау бирделәр.
Ул:
– Ай-вайларына карамыйча, икесен дә дарга асарга кирәк. Бер субашы үлгәннән әллә ни булмас! – диде.
Аларны асарга карар кылдылар. Бу хәбәр бөтен шәһәргә таралды. Хәлвәфрүш тә бик тирән кайгыга төште.
Ләкин Әбүгалисинага бу юлы да үзенең гыйлеме ярдәм итте: ул үзен асарга әзерләнгән баш җәлладны субашы кыяфәтенә кертте, үзен баш җәлладка әйләндерде. Ярдәмче җәлладларга кушып, субашы белән баш җәлладны астырды. Патша янына барып:
– Падишаһым, солтаным! Әмерегез җиренә җиткерелде, – диде. Шуннан соң үзе юк булды.
Бераздан асылган кешеләрнең субашы белән баш җәллад икәнен белделәр. Шәһәр халкы бу ике явызның үлүенә бик шатланды. Бары тик патша гына бик борчылды. Ул казыйны чакырып алды да:
– Бу эшкә син сәбәпче. Синең киңәшең белән иң ышанычлы ике арка таянычымнан аерылдым, – дип, бик каты ачуланды.
Ләкин Әбүгалисина казыйны болай гына калдырырга теләмәде. Халыкка күп җәберләр китергән бу не барлык кешеләр арасында адәм мәсхәрәсе ясап, патшаның үзе тарафыннан аңа җәза бирдертте.
Комсызлык бәласе
Хәлвәфрүш һәр көн кич кызның үз янына килүе белән генә канәгатьләнмәде, көндезләрен үзе дә аның сараена барып йөрергә теләде. Әбүгалисинага ялынып, ихфа гыйлемен өйрәтүен үтенде.
Әбүгалисина башта:
– Син ихфа гыйлемен теләсә нинди тиешсез урында файдаланып һәлак булырсың, – дип, бу гыйлемне өйрәтергә теләмәде. Ләкин егет бик нык вәгъдәләр биргәч, аны, күзләренә ихфа сермәсе сөртеп, кеше күзенә күренми йөрергә өйрәтте.
Көннәрдән бер көнне хәлвәфрүш, күзенә ихфа сөрмәсе сөртеп, сарайга китте. Юлда барганда, аңа кешеләр килеп бәрелделәр. Кемгә бәрелгәннәрен белмәделәр, куркышып, йөгерә-йөгерә китеп бардылар.
Егет сарайга барып керде, аны беркем дә күрмәде. Кыз бүлмәсенә үтте. Бу вакытта кыз үзенең җарияләре белән сөйләшеп утыра иде. Хәлвәфрүш бүлмәдәге зиннәтләргә, җиһазларга, барыннан да бигрәк кызның нурлы йөзенә сокланып карап торды.
Менә аш-су әзерләделәр, өстәлгә төрле-төрле ризыклар китерделәр. Ашарга утырдылар. Хәлвәфрүшнең дә ашыйсы бик килгән иде, табынга барып утырып ашый башлады.
Табында ашамлыклар үзләреннән-үзләре күтәреләләр дә югалалар. Моны күреп, җарияләр дә, патша кызы да гаҗәпкә калдылар. Ашаудан туктап, бер-берсенә караштылар.
Җарияләр чыгып киткәч, хәлвәфрүш, патша кызы янына килеп, аның муенына сарылды. Кыз, күренмәгән гәүдәнең муенына сарылуын сизеп, бик курыкты, ачы тавыш белән кычкырып җибәрде.
Хәлвәфрүш:
– Тавышланма, бәгърем, бу — мин! Кичкә кадәр түзәргә сабырым калмады, шулай яшеренеп, синең яныңа килдем, гафу ит! – диде. Кыз агарынды, күгәренде, төсе китте. Курыкты. Хәлвәфрүшне җен егете дип шикләнүе тагын да көчәйде. «Моның соңы ни белән бетәр?» – дип, бик борчылды.
Егет, кичкә кадәр сарайда торып, кызны юатырга тырышты. Үзенең һәр көн кич күренә торган егет икәненә кызны ышандырырга теләде. Кичен, саубуллашып, сарайдан китеп барды.
Егет киткәч, кыз бу вакыйганы үзенең сөйләде. Ул моны патшага ирештерде. Патша, нишләргә белмичә, кара кайгыга төште, шашып калды. Бу турыда тагын Әбелхарис белән киңәште. Әбелхарис аңа:
– Бу җен эше түгел. Бу егет ихфа гыйлемен белүче кеше булырга тиеш. Ләкин аны кулга төшерергә була, – диде һәм ничек эш итәргә кирәклеген өйрәтте.
Икенче көнне хәлвәфрүш тагын сарайга килде. Патша кызының бүлмәсенә кереп, үзенең килгәнлеген белдерде. Кыз аны ачык йөз белән каршы алды, бер йомыш тапкан булып чыгып китте. Егет бүлмәдә берүзе генә калды.
Кыз чыккач, ишекне тыштан бикләп алдылар. Әбелхариска хәбәр иттеләр. Аның күрсәтмәсе буенча, бүлмә эченә төтен җибәрә башладылар. Хәлвәфрүш, үзенең тозакка эләгүен сизеп, бик борчылды.
Бүлмәгә төтен тулганнан-тула барды. Егетнең күзенә төтен кереп, яше ага башлады. Яшь белән сөрмә дә юыла барды.
Хәлвәфрүш стенадагы көзгегә барып карагач аптырап калды: аның бер күзендәге сөрмә юылып беткән дә, ярты гәүдәсе күренә башлаган.
Ишек буендагы кечкенә тәрәзәдән күзәтеп торучылар да, бүлмәдә ярты башлы ярты гәүдәнең йөргәнен күреп, бик куркыштылар.
Әбелхарис аларга:
– Сез аннан курыкмагыз, тиздән аның бөтен гәүдәсен дә күрә башларбыз, – диде, тагын да көчлерәк төтен җибәрергә кушты.
Төтен җибәрүне көчәйткәннән-көчәйттеләр, икенче күздәге сөрмә дә юылып бетте. Шулай итеп, егетнең бөтен гәүдәсе күренә башлады. Аны тотып алдылар да патша каршына алып бардылар. Патша берьюлы берничә сорау бирде:
– И егет, син кем? Атаң кем? Сиңа бу кадәр хикмәтләрне өйрәткән дәрвиш кем?
Хәлвәфрүш бәладән котылуны өмет итмәде. «Мине барыбер бетерерләр, мине үтерерләр инде», – дип уйлады. «Никадәр генә кыссалар да, Әбүгалисина турында бер сүз дә әйтмәм, аны дошманнар кулына бирмәм!» – диде. Патшаның һәрбер соравына каршы тик тору белән җавап бирде. Ә кат-кат сорый башлагач, түбәндәге җырны җырлады:
Башым дучар булды мәхәббәткә,
Тиң булмаган ярга тардым мин.
Шаулап чәчәк аткан вакытымда,
Көзге гөлдәй шиңдем, сулдым мин.
Сөйгән ярым корган капкын басты,
Мин үләргә мәҗбүр буламын.
Һәм, ләгънәтләп кара язмышымны,
Үлем көтеп басып торамын…
Сорамагыз миннән бернәрсә дә!
Әйтә алмыйм шуннан артыкны.
Вөҗданымны сатмыйм бернигә дә,
Көтә алмыйм сездән хаклыкны…
Патшаның бик ачуы чыкты.
– Алыгыз бу явызны, киребеткән егетне! Хәзер үк башын кисеп, канын агызыгыз, – дип боерды.
Ләкин Әбелхарис белән вәзирләр патшага болай дип киңәш бирделәр:
– И бөек падишаһыбыз! Кызыгызның бу егет белән булган маҗарасы бөтен дөньяга фаш булды. Әгәр сез, егетнең тотылганын халыкка белдермичә, сарайда гына башын кистерсәгез, моңа һичкем ышанмас. «Патша, үзенең кызын аклау өчен, гөнаһсыз бер егетнең башын кистергән», – дип, гайбәт сөйләрләр. Шуңа күрә аны башта ныклы сак астында шәһәр буенча йөртергә, бөтен халык алдында рисвай кылып, гаебен фаш итәргә, аннары гына башын кисәргә кирәк. Бөтен халыкка гыйбрәт булсын! – диделәр.
Патша бу киңәшкә күнде. Егетне субашына тапшырып әйтте:
– Бу бәдбәхетне, барабан кагып, мәсхәрә кылып, шәһәр буенча йөртегез. Җиде көн йөрткәннән соң, шәһәр капкасына асып үтерегез. Бер атна буена гәүдәсе шунда асылынып торсын, һәркем күрсен, гыйбрәт алсын. Патшаның ни дәрәҗәдә көчле икәнен белсеннәр! – диде.
Хәлвәфрүшне урам буйлап йөртергә алып чыгып киттеләр. бу турыда урамнарда, мәйданнарда, базарларда кычкырып, халыкка белдереп йөрделәр: «Падишаһ кызын интектереп, җәфалап йөргән зур җинаятьче тотылды, ул тиздән шәһәр капкасына асылачак!» – диделәр.
Барлык урамнар халык белән тулды. Һәркем «ни булыр инде?..» дип көтә иде.
Әбүгалисина да, бу хәбәрне ишетеп, урамга чыкты. Ул бер базар чатына барып утырды. Кул-аяклары богауланып, төрле җәзалар, мәсхәрәүләр астында килүче хәлвәфрүшне күрде. Аны бик кызганды. Хәлвәфрүшкә таба карап, кулы белән бер кизәнде — богаулар, чылбырлар өзелделәр, шылтырап коелдылар, хәлвәфрүш юк булды. Сакчылар да, халык та бик аптырап калдылар, әле анда, әле монда йөгереп, егетне эзләп карадылар, ләкин бер җирдән дә таба алмадылар.
Бу вакытта инде ул үзенең кибетендә утыра, башыннан үткәннәрне Әбүгалисинага бәйнә-бәйнә сөйли иде.
Сарай һаман тынычланмады
Шушы вакыйгадан соң патша кызы кичләрен сарайдан югалып тормый башлады. Патша да бераз тынычланды.
Ләкин бу озакка бармады.
Хәлвәфрүш, Әбүгалисинадан оялып, кыз турында оныткан кебек йөрсә дә, көннәр үткән саен, аның чыдамы бетә барды. Ул кызны өзелеп сагына, ничек кенә булса да аны тагын күрәсе килә иде. Саргайды, кипкән зәгъфран кебек булды, ашау-эчүдән калды.
Беркөнне кичкә таба ялгызы гына бүлмәдә кыз турында уйлап, күз яшьләрен түгеп утырганда, Әбүгалисина килеп керде. Хәлвәфрүш янына килеп, белмәгәнгә салынып, сорау бирде:
– Нигә болай моңаеп, елап утырасың?
– Хәлем авыр, әфәндем.
– Күзеңә ихфа сөрмәсе тартып, сарайга барып кара…
Хәлвәфрүш үзенә төрттереп әйткән бу сүзгә җавап бирмәде. Шул килеш утыруында дәвам итте.
Хәлвәфрүшнең хәлен күреп, Әбүгалисина бик кызганды. Аңа ярдәм итәргә уйлады, ниләрдер эшләде, шул минутта кыз бүлмәгә килеп керде.
Каршында патша кызы басып торганын күргәч, хәлвәфрүш, шатлыгыннан ни эшләргә белмичә, Әбүгалисинаның аягына егылды. Аннары кызның муенына сарылды. Тиле кеше шикелле әле көлә, әле елый, ни әйтергә, ни кылырга белми аптырый иде.
Кыз да егетне бик юксына, бик сагына башлаган иде. Башта берничә көн тынычлап торган кебек булса да, бу тынычлык аны ялыктырган иде.
Алар бу кичне тагын бергә үткәрделәр. Егет, үзен тоттырган өчен, кызга үпкәләде. Ләкин көчле мәхәббәт һәм кызның иркәләү сүзләре бу үпкәләрне бетерделәр…
Аз гына вакыт тыныч торган патша сараен шушы көннән башлап тагын борчу һәм ачу басты. Патша вәзирләрен җыеп киңәш итте. Ахырда бер карарга килделәр: кызны, киемнәрен алыштырып, шәһәр буенча алып йөрергә уйладылар. Бәлки, ул үзе килеп йөри торган йортны танып күрсәтер, диделәр. Төрле үгетләр белән кызны да моңа күндерделәр. Ул: «Атам егет белән килешергә, мине аңа ярәшергә телидер», – дип уйлады.
Күп көннәр йөри торгач, алар хәлвәфрүш яши торган урамга килеп керделәр. Кыз, хәлвәфрүшнең өен танып, сакчыларга күрсәтте. Бик тиз патшага хәбәр иттеләр. Патша йорт янына берничә сакчы куйды. Алар егетнең өеннән күзләрен дә алмадылар.
Ләкин бу хәйләләр бары да Әбүгалисинага билгеле булды, һәм аларга карата тиешле чаралар да күрелде.
Патша белән Әбелхарис һәм кораллы сакчылар, чебен дә очырмый, хәлвәфрүшнең ишеген сакларга керештеләр. Алар бүген җинаятьчене һичшиксез тотып алачакларына ышандылар.
Озак та үтмәде, кыз, һавада очып килгән кебек, хәлвәфрүшнең өенә килеп җитте дә ишектән кереп китте. Кыз артыннан патша белән Әбелхарис та, ишек кагып, эчкә керделәр. Ни күзләре белән күрсеннәр, бер бүлмәдә кыз белән егет сөйләшеп утыралар, ә почмакта ниндидер бер карт, башын аска бөгеп, уйланып утыра иде. Бу Әбүгалисина иде.
Әбүгалисина Әбелхарисны таныды, ләкин таныганлыгын белдермәде, үзен дә танытмаска тырышты.
Әбүгалисина аларга күтәрелеп карады. Шул минутта өйгә кергән барлык кешеләр дә телсез калдылар, сөйләшә алмыйча аптырап беттеләр.
Әбүгалисина, хәлвәфрүшкә карап:
– Кунакларга хәлвә китер, – диде.
Егет бер табак хәлвә китереп куйды.
Әбүгалисина кунакларны кыстый-кыстый ашатты:
– Боерыгыз, кунаклар, ашагыз! – диде.
Кунаклар, йотлыга-йотлыга, хәлвә ашый башладылар. Аз гына телләре дә ачылды.
– Бигрәк татлы хәлвә икән! – диде патша.
Әбүгалисина:
– И хөрмәтле патша! Олы башыгызны кече итеп минем өемә килдегез, хәлвәмнән авыз иттегез, инде бер үтенечебезне тыңлагыз: менә бу егет — минем улым. Ул сезнең кызыгызны сөя. Кызыгыз да аны ярата. Без, фәкыйрьләр, сезнең кызыгызны сорамакчы булабыз, ни әйтерсез? – диде.
Патшаның ачудан йөзе кара янып китте. Ләкин бер сүз дә әйтмәде.
Әбелхарис, үзенең белгәннәреннән файдаланып, боларны ничек тә эләктереп алырга тели, ләкин берни дә эшли алмый иде.
Әбүгалисинаның ачуы килде. Шушы кадәр хикмәтләр күреп тә ипкә килмәгән кешеләр белән артык сөйләшеп торуны урынсыз санады. Хәлвә өстендә бер чебен очып йөри иде, шуны тотып алды да патша белән Әбелхарисның киемнәреннән берәр бөртек нечкә җеп суырып чыгарды. Ул, җепләрне чебен аягына бәйләп, чебенне тәрәзәдән очыртып җибәрде.
Чебен югарыга-югарыга күтәрелде. Менгән саен үсә, зурая барды. Ул зур бер кошка әверелде. Аның аягына бәйләнгән җепләр озын, юан арканга әйләнделәр.
Бүлмәдәге кешеләр моны күреп исләре китеп торган арада, кинәт патша белән Әбелхарис югарыга күтәрелә башладылар. Алар әлеге зур кошка әверелгән чебен артыннан калын аркан белән һавага күтәрелделәр. Күтәрелгән саен тизрәк-тизрәк барып, бөтенләй күздән югалдылар. Аларга инде хәзер җир йөзе күренми башлады.
Әзме-күпме шулай очып баргач, алар әкренләп җиргә төшә башладылар. Бик озак төштеләр, төшә-төшә алҗып беттеләр. Ниһаять, үзләрен зур бер йорт эчендә күрделәр. Аннан чыгарга ишек тапмыйча аптырадылар. Нәкъ бер тәүлек эзләп йөргәннән соң, бер ишек күренде. Куркып кына ишекне ачып тышка чыксалар, дөньяда тиңе булмаган зур һәм матур бер бакча күрделәр. Анда һәрбер агач кырык төрле чәчәк ата. Һәрбер агачның башында, кырык төрле тавыш белән сайрап, кырык кош утыра. Аларның матур авазларына челтерәп аккан чишмә тавышлары кушылып, табигый бер музыка барлыкка килә. Бу музыкадан колаклар рәхәтләнә, күңелгә шатлык тула.
Берникадәр вакыт бакчаны тамаша кылып йөргәннән соң, патша белән Әбелхарис бер капкага килеп җиттеләр. Капканы ачып, тышка чыканнар иде, патшаның үз сараенда булдылар.
Патша белән Әбелхарис сарайда бик озак исләрен җыя алмый утырдылар. Башларыннан үткәннәрне уйлап, ни эшләргә белмичә аптырап калдылар. Шуннан соң Әбелхарис, авыр сулап:
– Бу эшләр барысы да симия һәм кимия гыйлемнәре белән эшләнәләр. Бу шәһәрдә бу хикмәтләрне күрсәтүче, шушы гыйлемнәрне бик яхшы белүче бер кеше булырга тиеш. Минем уемча, ул минем бертуганым Әбүгалисина булса кирәк. Ул кече яшьтән үк бик хикмәтле кеше иде. Без аның белән бергә бер ел мәгарәдә гыйлем алдык. Ул, үзенең үтә зирәклеге аркасында, күрәсең, миңа караганда күбрәк белем алган, һәм аны җиңү, аның белән көрәшү кыен булыр, – диде.
Ләкин патша кирелегеннән кайтмады.
– Миңа аның кайда торганлыгын белү кадерле иде, хәзер инде мин моны белдем. Корал көче белән кулга төшерермен! – дип җикеренеп куйды.
Патшаның боерыгы буенча, бөтен шәһәрне гаскәр белән чорнап алдылар. Патша үзенең бер чакырып кертте дә хәлвәфрүшне тотып китерергә кушты. Чавыш, хәлвәфрүш кибетенә барып:
– Әйдәгез, тиз булыгыз, сезне патша сараенда көтәләр, – дип җилтерәтә башлады.
Әбүгалисина, аннан көлеп:
– Сез ялгышасыз, чавыш әфәнде! Безнең сарай белән бертөрле дә эшебез юк, сезгә башка берәр кешене эзләргә кушканнардыр, – дип җавап бирде.
Чавыш, авызыннан төкерекләр чәчеп:
– Күп сөйләнеп торма! – дип, кулындагы таягы белән Әбүгалисинага кизәнде.
Әбүгалисина, аның таягын тотып:
– Маймыл бул! – диде.
Чавыш маймылга әверелде. Әбүгалисина, аның муенына бау бәйләп, урамга алып чыгып китте, кеше көлкесенә калдырып, урам буенча биетеп йөрде, маймылга әверелгән чавыш төрлечә кыланды: сикерде, урам буенча биеп барды. Ләкин аңарда әле кеше аңы бетмәгән, шуңа күрә ул бик хурланды. Тәмам арып, хәлдан тайды.
Чавыш озак кайтмый торгач, патша, әллә берәр хәл булдымы икән дип, икенче чавышны җибәрде.
Бу чавыш килгәндә, Әбүгалисина, маймылын җитәкләп, хәлвә кибетенә кайткан иде инде. Чавыш аңа сорау бирде:
– Патша тарафыннан җибәрелгән чавыш кайда?
Бер җавап та бирмәделәр. Маймыл, күләрен текәп, чавышка карап тора иде.
Чавыш тагын сорау бирде — җавап кайтармадылар. Чавыш, таягын күтәреп, Әбүгалисинага акырды:
– Ташла маймылыңны, әйдә сарайга! Сине патша көтә, – диде.
Әбүгалисина аның таягын тотып алды да:
– Кәҗә бул! – диде.
Чавыш шунда ук озын йонлы, зур мөгезле кәҗәгә әверелде. Әбүгалисина, маймылны кәҗәгә атландырып, аларны базарга алып китте.
Патша өченче чавышны җибәрде. Әбүгалисина аны эткә әйләндерде.
Патша бер-бер артлы яңадан-яңа чавышлар җибәрә торды, Әбүгалисина аларның кайсын шакалга, кайсын филгә, кайсын башка хайфанга әверелдерә барды. Шулай итеп, әллә никадәр хайваннар барлыкка килде. Әбүгалисина, зур бер хайваннар бакчасы ачып, аларны халыкка күрсәтә башлады. Моңа кадәр бу шәһәрдә мондый көлке хайваннарны күргәннәре юк иде әле. Халык бакчага агылып килә башлады. Әбүгалисина, бу хайваннарны күрсәтеп, бик күп акча җыйды.
Шулай байтак мәсхәрә кылганнан соң, аларның аңнарын һәм сөйләшүләрен кире кайтарды. Алар, Әбүгалисинаның аягына егылып, тупаслыклары өчен гафу үтенделәр. Шуннан соң Әбүгалисина аларны тагын кеше кыяфәтенә кертте һәм:
– Барыгыз, патшагыз янына кайтып, күргәннәрегезне сөйләгез! – дип куып җибәрде.
Чавышлар сарайга кайттылар, патша аларга:
– Кайда йөрдегез? – дип сорау биргәч, барысы берьюлы:
– Урам буенча кеше көлдереп йөрдек, – дип җавап бирделәр һәм ни булганын сөйләделәр.
Патшаның ачуы чигеннән артты. Котырган эт кебек, иреннәрен чәйнәп:
– Китерегез ат, китерегез корал, әзерләгез гаскәр! Үзем барам! Ул дәрвишнең җанын җәһәннәмгә җибәрәм! – дип кычкырды.
Әбелхарис белән вәзирләр аңа:
– Юк белән йөрмәгез, падишаһыбыз! – дип карасалар да туктата алмадылар.
Гаскәр җыелды. Патшага ат һәм корал бирделәр. Патша үзенең гаскәре белән хәлвәфрүшнең кибетенә таба юнәлде. Кибеткә якынлашкач, патша:
– Дәрвишнең бүлмәсен камап алыгыз, ут төртегез! – дип команда бирде.
Һавада ялангач кылычлар, сөңгеләр ялтырады, гаскәр бөтен йортны камап алды.
Әбүгалисина моны күрде, йокыга киткән кеше кебек, башын бөгеп бераз утырды. Озак та үтмәде, кибеттән яхшы коралланган атлы һәм җәяүле гаскәрләр чыгып, патша гаскәрләренә каршы тезелә башладылар. Ике йөз мең гаскәр сафка басты. Бераздан ак ат өстендә мәһабәт кыяфәтле ак сакаллы бер кеше чыкты. Ул гайрәтле аваз белән патша гаскәрләренә каршы ут ачарга команда бирде. Бу Әбүгалисина үзе иде. Көчле сугыш башланып китте. Кылычлар чыңлый, атлар кешни, кешеләр ыңгырашалар, анда да, монда да «аһ-ваһ» дигән тавышлар ишетелә. Урам гөр килә.
Бу хәлне күреп, шәһәр халкы, йортларын, кибетләрен ташлап, урманнарга качып беттеләр. Кан коюга сәбәпче булган өчен, алар патшага бик ачуландылар.
Бер сәгать вакыт үтүгә, патша гаскәрләренең хәле тәмам начарланды. Алар чигенә, кача башладылар.
Әбүгалисина:
– Берсен дә качырмагыз! – дип фәрман бирде. Шул ук вакытта патшага хат язды. Бу хатта «Йә, безнең белән килешеп, кызыңны бирәсең, йә бөтен шәһәреңне харап иттерәсең» дип язылган иде.
Патша кызын бирергә риза булды.
Сугыш туктатылды. Әбүгалисинаның гаскәрләре берәм-берәм хәлвә кибетенә кереп югала бардылар.
Әбүгалисина патша сараенда
Патша, үзенең вәзирләрен җыеп, киңәшмә үткәрде. Кызын хәлвәфрүшкә бирергә вәгъдә итүенә бик үкенгәнлеген белдерде. Патша башы белән үзенең кызын гади бер хәлвә пешерүчегә бирергә хурлана иде ул.
Сарай халкы, ышанычлы бер кешене җибәреп, Әбүгалисинаны сарайга чакырырга, яхшылык белән үтенеп карарга киңәш бирде. Патшаның иң якын кешеләреннән берсен өндәү белән Әбүгалисинага җибәрделәр.
Өндәүче килүгә, Әбүгалисина бик зур бер бакча үстереп куйды. Ул бакчаның эчендә зур бер сарай бар. Сарайның уртасында гаять зиннәтле алтын тәхет тора. Тәхет өстендә кыйммәтле асылташлар белән бизәлгән, таҗ кигән ак сакаллы патша утыра. Тирә-ягын вәзирләр чорнап алганнар. Сарай һәм тәхет тирәсендә моңарчы күрелмәгән рәвештә яхшы киенгән ялангач кылычлы сакчылар басып тора.
Патшаның илчесе, моны күреп, тәмам хайранга калды. Чөнки үз патшасының сараенда аның бу байлыкларның меңнән берен дә күргәне юк иде.
Өндәүче тәхеттә утыручы кешегә барып сәлам бирде. Аңа урын күрсәттеләр, урынга утыргач, эчемлекләр бирделәр. Өстенә — кыйммәтле киемнәр, башына асылташлар белән бизәлгән зиннәтле таҗ кидерделәр.
Шулар белән мавыгып, илче, үзенең әйтәсе сүзен әйтә алмыйча, патша сараена кайтып китте. Кайткач караса, ни күзе белән күрсен: өстендә иске чыпта, башында карбыз кабыгы… Сарайда аннан бот чабып көлә башладылар. Илче, башыннан үткәннәрне сөйләп, сарай халкын шаккатырды. Тик патша гына моңа ышанмады.
– Ул дәрвишка андый сарайлар кайдан килсен?! – диде.
Яңадан киңәшкәннән соң, Әбүгалисинаны чакырырга Әбелхарисны җибәрергә булдылар. Әбелхарис бу тәкъдимне кабул итте һәм, атка менеп, хәлвәфрүшнең кибетенә китте.
Әбүгалисина үзенең туганын бик олылап каршы алды һәм зур хөрмәтләр күрсәтте. Алар, бер-берсеннән аерылышканнан соң башларыннан үткәннәрне сөйләшеп, озак утырдылар. Шуннан соң Әбелхарис үзенең монда ни өчен килүе турында әйтте. Аңа каршы Әбүгалисина:
– Изгелекне белми торган, киребеткән патшагыз өчен түгел, туган кардәшем чакырырга килгәнгә генә мин анда барам, – дип җавап бирде.
Өйдән чыктылар. Әбүгалисина үзенең таянып йөри торган таягына: «Ат бул!» – диде, таяк иярләгән аргамак атка әйләнде. Әбүгалисина, шул атка менеп, Әбелхарис белән берлектә сарайга китте.
Сарай янында аларны алкышлап каршы алдылар. Сарай эчендә патша үзе Әбүгалисинаны олылыклап каршылады. Тышкы кыяфәтенә караганда, ул гади бер дәрвиш, ә текәлеп йөзенә караган кеше аның зур акыл иясе икәнен аңларлык иде. Патша, Әбүгалисинага кул биреп күрешеп, аны үз янына утыртты һәм хөрмәт итү башланды.
Бераздан патша:
– И мәмләкәтебезнең бөек акыл иясе! Сез үзегезнең хикмәтләрегездән кайберләрен сарай халкына күрсәтә алмассызмы? – диде.
– Баш өсте, – диде Әбүгалисина, – сезнең өчен берне түгел, бишне күрсәтә алам.
Әбүгалисина бер ләгән белән су китерергә кушты. Китерделәр. Әбүгалисина:
– Менә шул суга карагыз, ләкин ни күрсәгез дә, бер-берегезгә әйтмәгез, – диде.
Башта сарай кешеләреннән берничәсе, ләгәндәге суга карап, төрле гаҗәп күренешләр күрделәр. Аннары патша үзе карамакчы булды. Ул суга күзен текәп торды-торды да бернәрсә дә күрә алмагач:
– Мин судан башка әйбер күрмим, – диде.
– Сабыр итегез, күрерсез, – диде Әбүгалисина.
Патша тагын карады, үзен тирән бер коеда итеп күрде. Коеның төбенә аякларын тидермәкче булды — аяклары җитмәде. Стенага үрмәләп карады — тотына алмады. Югарыга карады — күк йөзе йолдыз зурлыгында гына булып күренде. Суга бата башлады — авыз һәм борынына су тулды. Көч-хәл белән йөзә башлады. Башы кое стенасына килеп бәрелде; кире чигенде — аяклары арткы стенага терәлделәр; кулларын җәйгән иде — куллары ян стеналарга килеп терәлделәр.
Су шулкадәр салкын иде: бөтен гәүдәсе, күшегеп, дер-дер калтырый башлады. Шулай азаплана торгач, бауга бәйләнгән чиләк төшкәнне күрде. Чиләк төшеп җитте, патша, бик шатланып, чиләккә ябышты, югарыга күтәрелә башлады. Инде коедан чыгам дигәндә генә, бау өзелеп китте.
Патша, корсагы белән коега килеп төшеп, бака кебек җәелеп ятты.
Коега башына аркылы агач бәйләнгән аркан төшерделәр. Аркылы агачка атланып, арканны кочаклап, патша югарыга күтәрелә башлады. Озак та үтмәде, ул үзен коеның тышында күрде. Аның тирә-ягын гаскәрләр чорнап алган. Аны тотып алып, бик зур бер чатырга китерделәр. Аңлашылмый торган телдә төрле сораулар бирделәр. Патша берни дә аңламыйча аптырап бетте.
Патша ялангач иде, аңарга кием бирделәр — киенде. Алдына аш куйдылар — ашады. Ятарга урын күрсәттеләр — ятты, тирән йокыга китте. Бик тирләп йокысыннан уянса, үзен ком сахрасында эссе кояш астында күрде: чатыр да юк, гаскәр дә юк. Кояш шулкадәр көйдерә, кереп хәл алырлык кечкенә генә бер күләгә дә юк. Бик эчәсе килгәч, су эзләп китте. Ләкин кичкә кадәр йөреп, бер йотым да су тапмады. Кич булды, караңгы төште, ерактан, ялтырап, бер ут күренде.
Патша ут янына таба китте. Анда кеше ашаучылар яшиләр икән. Тешләрен ыржайтып, патшаны ашарга килә башладылар. Берсе килеп патшаны тешлим дигәндә генә, икенчесе килеп аны этеп җибәрә. Кеше ашаучылар үзара сугыша башладылар. Шуңардан файдаланып, патша качып китте. Бик куе агачлы бер урманга барып җитте. Анда, челтерәп, су ага иде. Инде рәхәтләнеп эчим дип, кызу-кызу атлап, су янына барса, су буенда җиде башлы аҗдаһа тора иде. Патшаны күрүгә, аҗдаһа аның өстенә ташланды. Патшаның коты чыгып, кычкырып җибәрде. Аҗдаһа, йотарга теләп, авызын ачуга, бер яктан Әбүгалисина килеп чыкты.
Патша, күз яше белән елап, аңа ялына башлады:
– Кызган мине! Бөтен мәмләкәтемне ал, тик мине бу аҗдаһадан коткара күр! – диде.
Әбүгалисина аны биргән вәгъдәсен бозмаячагына ант иттерде, аннары таягын селтәгән иде, аҗдаһа юкка чыкты.
Патша күзен ачып җибәрде. Ул һаман ләгәнгә карап тора иде. Аннары урынына барып утырды. Әбүгалисинага карады. Әбүгалисина мыек астыннан гына көлеп утыра. Ул патшага:
– Теләгегез булдымы, шаһым?! – дип сорау бирде.
– Артыгы белән, хәким. Бераз акылыбызны башыбызга җыеп ял итик. Аннан соң туй ясарбыз, – диде.
Әбүгалисина патша һәм сарай халкы белән саубуллашып кайтып китте.
Әбелхарис патша алдында үзен акламакчы була
Бераз ял иткәч, патша Әбүгалисинага биргән вәгъдәсен тагын бозарга уйлады. Ул, Әбелхарисны чакырып, аңа үпкәләде:
– Мин, сезне бик зур акыл иясе дип белеп, сездән күп нәрсәләр өмет иткән идем. Ләкин бөтен өметләрем бушка чыкты. Минем башыма килгән бу хәсрәтләрне җиңеләйтергә кулыгыздан килмәде, – дип, үзенең ризасызлыгын белдерде.
Әбелхарис бу сүзләрдән бик хурланды, патшаны үзенең хикмәт иясе кеше булуына ышандырырга, үз исеменә тап төшермәскә теләде. Ул үз-үзенә болай диде: «Мин Багдадтагы кебек мунча салырмын һәм шуның аша Әбүгалисинаны кулга төшерермен».
Шулай итеп, Әбелхарис, патшага ярар өчен, үзенең туганына хыянәт итәргә уйлады.
Берничә көн эчендә шәһәрнең нәкъ урта бер җирендә Әбелхарис Багдадтагы кебек мунча өлгертте. Мунча турындагы хәбәр бөтен шәһәргә таралды, аны күрер өчен, шәһәрнең төрле почмакларыннан кешеләр килде.
Хәлвәфрүш белән Әбүгалисина да мунчаны карарга килделәр. Әбүгалисина үзенең туганы нинди дә булса зарар китерер дип уйламады, шуңа күрә бертөрле дә саклык чаралары күрмәде.
Ләкин Әбүгалисина ышануында ялгышты: мунчага кереп, чишенеп юына башлау белән, Әбелхарис аңа үзенең гыйлеме белән тәэсир итте. Әбүгалисинаның теле бәйләнде һәм акылы башыннан чыкты, һәм ул Мисырдан берничә айлык ераклыктагы бер сахрага барып төште.
Әбүгалисина зур галим булса да, «туганым миңа зарар итмәс» дип уяулыгын җую сәбәпле, аңа Әбелхарисның тозагыннан котылу кыен булды: ул байтак вакытлар шул сахрада калырга мәҗбүр булды. Ары барды, бире килде, бу сахраның кайдалыгын белә алмыйча аптырап бетте.
Шулай йөри торгач, Әбүгалисина бик еракта, биек тау итәгендә, бер шәһәр күрде. Шул шәһәргә барырга уйлады. Ләкин ул ялангач иде. Бу килеш шәһәргә керү уңайсыз булганлыктан, көч-хәл белән үзенең белгәннәрен исенә китерә алды, һәм бер чаршау барлыкка килде. Әбүгалисина, шул чаршауга төренеп, шәһәргә кереп китте.
Бу шәһәрнең патшасы бик усал, бик әшәке бер кеше булып, халыкны җәберләп кенә тора иде. Исеме Дикъянус иде. Шәһәрне патша шикелле үк явыз, канечкеч сакчылар күзәтеп торалар иде.
Әбүгалисина шәһәргә керү белән, аны сакчылар эләктереп алдылар.
– Син кем, кайдан киләсең? – дип сорадылар.
Әбүгалисина:
– Мин — илсез-җирсез бер дәрвиш, сәяхәт итеп йөрим, – дип җавап бирде.
Сакчылар аны патша алдына иттеләр. Патша, тышкы кыяфәтенә карап, аннан шикләнеп:
– Син сихерче түгелме? – дип сорады.
Әбүгалисинаның моңа бик ачуы килде, ул:
– Мин сихер белән эш итмим, ләкин синең кебек сихерчеләрнең сихерен кире кайтара алам, – дип җавап бирде.
Дикъянус патша, ачуынна нишләргә белмичә:
– Әһә, син шундый кешемени әле? – диде, Әбүгалисинаны юк итәргә уйлады.
Шул арада Әбүгалисина үзе юкка чыкты. Эзләделәр-эзләделәр — таба алмадылар. Ул шәһәр кырыендагы ташландык бер йортка кереп яткан иде.
Дикъянус патшаның Җалут исемле бик явыз ярдәмчесе бар иде. Патша, Җалутны чакырып, Әбүгалисинаны эзләп табарга кушты. Җалут исә: «Баш өсте», – дип чыгып китте.
Озак та үтмәде, Җалут Әбүгалисинаны эзләп тапты һәм бик тупас кына итеп:
– Әйдә, сине патша чакыра! – диде.
Әбүгалисина барырга риза булмады, һәрвакыттагыча:
– Минем сезнең патшагыз белән бер эшем дә юк, бар, юлыңда бул! – дип җавап бирде.
Җалут аны көч белән алып бармакчы булды, Әбүгалисина бармады. Җалут, ут төртеп, өйне яндыра башлады, бөтен өй ут эчендә калды. Ләкин Әбүгалисина кулы белән бер кизәнде, утны сүндерде һәм, бик каты ачуы чыгып, Җалутны бер кулыннан тотып атып бәрде. Җалут, акылын җуеп, бераз вакыт һушсыз ятты.
Күзен ачып җибәрүгә, Җалут үзен киң бер дәрья эчендә күрде. Йөзә башлады. Никадәр генә тырышып йөзсә дә, дәрьяның читенә җитә алмады. Арып хәлдән тайды. Бик каты кычкырып ярдәм сорады. Инде батам-батам дигәндә, көймәгә утырып, Әбүгалисина килеп чыкты. Җалут аңа ялына башлады:
– Коткар мине, дәрвиш, мин синең колың булырмын, – дип ялынды.
Әбүгалисина аны коткарды, һәм алар икесе бергә калдылар. Шәһәр кырыендагы бер йортка ял итәргә киттеләр. Җалут бик арыган иде, яту белән йокыга китте.
Әбүгалисина, саклык зарар итмәс, дип, бер хәйлә эшләде: ул үзен кырык кеше итеп күрсәтә торган бер чара күрде. Җалуттан түрдәрәк «кырык Әбүгалисина» да йокларга ятты.
Җалут кайтмагач, Дикъянус патша аларны эзләргә үзе чыгып китте. Табып, ишектән керү белән, Җалутны күрде һәм аның башын чабып өзде. Як-ягына караса аптырап китте: идәндә тагын кырык кеше йоклап ята. Алар, су тамчылары кебек, бер-берсенә охшаганнар. Дикъянус патша кайсының башын кисәргә дә белми бераз уйланып торды. Аннары барысын да үтереп бетерергә карар итте. Балалар таяк белән кычыткан урманын чапкан кебек, Дикъянус «Әбүгалисиналар»ның башларын берәм-берәм чабарга тотынды.
Бу вакытта Әбүгалисина тирән йокыда бер төш күреп ята иде: имеш, хәлвәфрүш бер су эченә кереп баткан да чыга алмый азаплана.
Шушы төшне күреп, Әбүгалисина уянып китте. Дикъянус патша утыз тугызынчы ялган Әбүгалисинаның башын чабып тора. Бары чын Әбүгалисина гына исән калган. Аның бугазына да хәнҗәр кадалырга әзерләнә.
Әбүгалисина сикереп торды да Дикъянусның яңагына берне бирде. Дикъянус, мәтәлеп, егылып, тирән бер чокырга барып төште һәм теге дөньяга китте.
Шуннан соң Әбүгалисина ашыгыч рәвештә Мисырга кайтырга җыена башлады. Симия гыйлеме көче белән, таң атканда, Мисырга кайтып җитте.
Әбүгалисина туп-туры хәлвәфрүшнең өенә килде. Ишек шакыды. Хәлвәфрүшнең анасы ишек ачты, Әбүгалисинаны күргәч елап җибәрде:
– Улымны тотып алып киттеләр, бүген башын кисәчәкләр, – диде.
Моны ишеткәч, Әбүгалисина бик кайгырды, хәлвәфрүшне үлемнән коткарырга юл эзли башлады. Коткару өчен ничек кенә итеп булса да сарайга керергә кирәк иде.
Күп уйлый торгач, юлы табылды.
Әбүгалисина, сарайда булган вакытта, патшаның матур гөлләр яратуын белгән иде. Ул симия гыйлеме ярдәме белән дөньяда охшашы булмаган матур чәчәкле гөлләр барлыкка китерде, гөл сатучы булып, кыяфәтен үзгәртеп, сарайга китте.
Патшаның матур гөлләр яратуын белгәнгә күрә, сакчылар аны туктатмадылар. Ул сарайга бик җиңел узып керде.
Әбелхарис, йокысыннан яңа гына торып, рәмел тактасын алып утырган да Әбүгалисинаның кайдалыгын белергә азаплана иде. Нәкъ шул вакытта Әбүгалисинаны үзенең гөлләре белән патша хозурына китерделәр. Патша, гөлләрнең матурлыгына бик сокланып, арадан бик матур чәчәкле берсен алды һәм:
– Ислеме икән, иснәп карагыз, әфәндем, – дип, Әбелхариска бирде. Әбелхарис гөлне борыны янына китерү белән егылды һәм шул минутта ук үлде. Чөнки бу гөлләрнең чәчәкләре агулы иде.
Һичбер төрле юл белән ипкә килми, сүзендә тормый, гел явызлык турында гына уйлый торган патшадан үч алу өчен, Әбүгалисина гыйлем көче белән шундый агулы гөлләр булдырган иде. Ләкин бу гөл Әбүгалисинаның туганы Әбелхариска туры килде. Моның өчен Әбүгалисина үкенде, борчылды: үз туганын болай һәлак итәргә һич тә теләмәгән иде.
Әбелхарисның шулай кинәт үлүен күреп, патша бик аптырап калды. Гөл сатучыны кулга алырга, хәлвәфрүш белән икесен бергә мәйданга алып чыгып, башларын кисәргә боерды. Ләкин Әбүгалисина шул ук минутта күздән югалды.
Бераздан соң көчле сак астында хәлвәфрүшне җәза мәйданына китерделәр. Җәлладлар, аның башын кисәргә әзерләнеп, җиңнәрен сызганып, кылычларын күтәреп, соңгы фәрман булганны көтеп торалар. Шул вакытта хәлвәфрүш бик зур өметсезлек белән түбәндәге җырны җырлады:
Мисыр дигән бу илләрдә
Мин — бәхетсез бер бала.
Бүтән өчен кайгырмыймын,
Тик карчык анам кала.
Сезгә сүзем шул, җәлладлар:
Башын тизрәк чабыгыз.
Аксын гынам гөнаһсызга,
Тынычлансын җаныгыз.
Якын дустым, таянычым
Җир йөзендә бар микән?
Хаклык сөйгән кешеләргә
Дөнья нигә тар икән?!
Әбүгалисина күптән инде мәйдан янына килеп көтеп тора иде. Хәлвәфрүш шул юлларны җырлап бетерүгә, ул аны җәлладлар кулыннан тартып алды. Хәлвәфрүш күздән югалды. Җәлладлар кылычларын күтәргән килеш аптырап калдылар.
Хәлвәфрүшнең патша кызына өйләнүе
Патша, хәлвәфрүшнең юкка чыгуын ишетеп, бик аптырады. «Бу эш гөл сатучы белән бәйләнгән булырга тиеш», – дип уйлады. Ул аларны тагын кулга төшерү юлларын эзли башлады. Шул вакытта аңа бер хат китереп бирделәр. Бу хат Әбүгалисинадан булып, анда болай язылган иде: «И киребеткән патша! Сезнең сараегызга гөл сатарга килгән кеше мин идем. Ләкин, кызганычка каршы, сез иснәргә тиешле гөлне минем туганым Әбелхарис иснәп һәлак булды. Хәлвәфрүшне сезнең җәзалаудан мин коткарып калдым. Без икебез дә исән-саулар, элекке урыныбызда яшибез.
Соңгы мәртәбә сорыйм: үзегезнең ихтыярыгыз белән кызыгызны хәлвәфрүшкә бирегез, юкса башыгызга зур һәлакәт килер!..»
Хатны укыгач, патшаның бөтен зиһене чуалды. Көрәшне тагын да дәвам иттерүдән файда чыкмаячагына ышанганлыктан, теләр-теләмәс кенә, «бирсәм бирермен шул инде…» дип куйды.
Шулай да тагын бер мәртәбә талпынып, сынап карарга уйлады: Әбүгалисинага каршы көрәшү өчен сихерчеләр эзләргә чит илләргә кешеләр җибәрде.
Патшаның бу уе да Әбүгалисинага билгеле булып, аның соң дәрәҗәдә ачуын чыгарды. «Ахры, бу юньсез белән болай гына эш чыкмас» дип, Әбүгалисина тагын бер чара күрергә уйлады.
Менә һавада болыт күренде. Бөтен шәһәр өстен куе болыт каплады, кояш күренмәс булды. Һәркем «ни булыр, нинди бәла килер?» дип курыкты, йөрәкләре дерелдәде, күңелләре тәшвишләнде. Озак та үтмәде, һавадан гөберле бакалар ява башлады. Алар бакылдаша-бакылдаша төштеләр. Җиргә төшкән бере үлә барып, шәһәрне сасы ис басты. Шәһәрдә чыдау мөмкинлеге калмады. Шәһәр халкы бу эшләрнең патшага ачу итеп Әбүгалисина тарафыннан эшләнгәнлеген белде һәм, патшага барып, болай диде:
– Сезнең кызыгыз аркасында шәһәр шушы кадәр зур бәлаләр күрә. Безнең бу эшкә чыдар хәлебез калмады. Әгәр кызыгызны хәлвәфрүшкә биреп, безне бу бәладән коткармасагыз, үзегезне һәлак итәчәкбез…
Патшаның башкача эшләргә җае калмады. Ул, халык алдына чыгып, кызын хәлвәфрүшкә бирергә риза булганлыгын белдерде. Җыелган халык, хәлвәфрүшнең кибете янына барып, патшаның кискен вәгъдәсен хәбәр иттеләр, шәһәрне бу афәттән коткаруын үтенделәр.
Әбүгалисина, халыкның үтенечен кабул итеп, шул ук минутта бака яңгырын туктатты. Шәһәр урамы үлек бакалардан чистарды.
Патша, Әбүгалисинага илчеләр җибәреп, туй әзерлекләре турында киңәшергә тәкъдим итте. Илчеләр сорау бирделәр:
– Хәлвәфрүшнең патша кызы торырлык сарае булырмы? – диделәр.
Әбүгалисина:
– Патша уйлаганнан да яхшырак сарае булыр, – дип җавап кайтарды.
Илчеләр күз алдында ук зур бер сарай мәйданга килде. Бу сарайның йөздән артык бүлмәсе бар иде. Алардагы җиһазларга караган кешенең күзләре камашты, озак вакыт башка әйбергә карый алмый торды. Йөзләре тулган айга, кашлары корган җәяләргә охшаган бик күп җарияләр күренде, илчеләрнең исләре китте.
Сарайны күрсәтеп бетергәч, Әбүгалисина илчеләрне бик зурлак кунак итте. Аннары кызга булачак бүләкләрне күрсәтте: бу бүләкләр ике йөз баш кыйммәтле кызыл дөяләргә төялгән. Бүләкләр арасында матур гарәп атлары гына да ике йөз баш иде. Боларны күреп, илчеләр тәмам хәйранга калдылар.
– Патша үзенең кызын нинди генә бай шәһзадәгә бирсә дә, бу кадәр күп бүләк алмас иде! – диделәр.
Илчеләр бүләкләрне сарайга алып кайтып тапшырдылар. Күргәннәрен сөйләп, бөтен сарай халкын шаккатырдылар.
Патша шәһәрдәге барлык кешеләрнең катнашы белән зур туй ясады. Туй кырык көнгә сузылды. Кырык беренче көндә никах укылып, ике гашыйкны бер-беренә кавыштырдылар. Хәлвәфрүшкә асыл киемнәр кидереп, аны патша белән һәм сарай кешеләре белән күрештерделәр. Кияүнең матурлыгын һәм акыллылыгын күргән һәрбер кеше гаҗәпкә калды.
– Шаһзадәләр арасында берәү дә кызга бу кадәр тиң була алмас иде! – диделәр.
Әбүгалисина туган иленә кайтты
Хәлвәфрүш үзенең сөйгән яры белән матур гына тора башлады. Шулай итеп, Әбүгалисина үзенең дуслык бурычын ахырына кадәр үтәде. Инде аның туган җиренә — Бохарага кайтасы, яшь вакытта йөргән җирләрен күрәсе килде.
Әбүгалисина башта Шәҗегь авылына кайтты. Ләкин ата-аналары үлеп беткәннәр, якын туганнары да калмаган иде. Ул ата-аналарының каберләре янына барып зиярәт итте, бала чактагы истәлекләрне яңартып, авылның төрле җирләрендә йөрде. Аннары Бохарага китте.
Бохарага килгәч, Әбүгалисина үз тормышын корып җибәрде һәм бер хатынга өйләнде.
Ләкин аларның тормышлары шактый авыр булды. Әбүгалисина бу кыенлыктан чыгу юлларын эзләде һәм шәһәрнең иң яхшы урынына бер йорт салды. Бу йорт Бохарадагы башка йортларга охшамаган иде: аның тәрәзәләре урамга карап, алардан һәрвакыт җиләс һава кереп, үзенчә бер рәхәтлек биреп тора.
Әбүгалисина, бу йортны ун мең алтынга бер кешегә сатып, шул акчага яши башлады.
Көннәрдән бер көнне субашы урамнан үтеп бара иде. Әбүгалисина саткан өйне күрде.
– Бу өйнең тәрәзәләре законга каршы рәвештә урамга каратып салынган, – дип, өйнең тәрәзәләрен томаларга кушты. Өйне сатып алучы кеше, Әбүгалисинага килеп:
– Өеңнең гаебе чыкты, акчамны бир! – дип дау кылды.
– Өйнең нинди гаебе бар? – дип сорады Әбүгалисина.
– Мин ул өйне, тәрәзәләре урамга карап торганга, җиләс булыр дип алган идем. Субашы килде дә, мондый өй законга сыймый, дип, тәрәзәләрен каплатты.
– Алай җил өчен генә булса… – диде Әбүгалисина, – бер дә аптырама. Мин синең өеңә патша сараендагы җиләс һаваны күчерермен. Бар, өеңә кайт, син кайтканчы, анда җиләс һава күчкән булыр.
Өй алучы аптырап кайтып китте. Өенә кайтып керсә, ни күрсен: өендә җиләс һава исеп, рәхәтләндереп тора. Хатыны аны шатланып каршы алды:
– Өебездә кинәт җиләс һава исә башлады, бөркүлек бетте, – диде.
– Чү, шаулама, хатын! Кешегә сөйләп йөрмә: ул патша сараендагы җил, мин аны бер кешедән сатып алдым, – диде.
Менә патша сараенда тын ала алмаслык бөркү була башлады. Патша үзенең хезмәткәрләреннән:
– Әллә тәрәзәләр ябыкмы? – дип сорады.
Тәрәзәләрне барып карасалар, барысы да ачык, тик алардан элеккечә саф җил генә исми иде.
Бөркүлектән тәмам интеккәч, патша бакчага чыкты, анда җиләс иде. Патша рәхәтләнеп саф һава сулады. Кич өенә керде, анда һаман шул бөркү һава иде.
Бу ни гаҗәп?
Кая гына барып тикшерсәләр дә, җиләс һава исеп тора, ә патша сараенда һич булмаган хәл: тын алгысыз бөркү.
Патша вәзирләрен, галимнәрен җыеп киңәш итеп карады. Беркем дә моның сәбәбен әйтеп бирә алмады.
Арадан бер вәзир патшага:
– Безнең өебезнең һавасы бик җиләс, сез безгә барып торыгыз, падишаһым! Бәлки, шул арада сезнең сараегызга да җил исә башлар, – дип, патшаны үз өенә чакырды.
Патша, бу сүзне яхшы табып, вәзир өенә күчеп яши башлады.
Беркөнне Әбүгалисина өенә кайтып кергәндә, хатыны эсселектән, бөркүлектән нишләргә белми утыра иде, ул, ире кайтып керү белән, шул турыда зарланды. Моңа каршы Әбүгалисина:
– Борчылма, хатын, моның хәйләсе бик ансат: вәзир сараендагы җиләс һаваны үз өебезгә китерербез. Алар гына рәхәтләнеп тормасыннар әле, – диде.
Хатыны бу сүзгә ышанмагач, Әбүгалисина патша сараендагы җилне бер кешегә күчерүе турында да әйтеп салды һәм шул ук минутта вәзир өендәге җилне үз өйләренә күчерде. Өй эче рәхәтләнеп, салкынаеп китте. Хатын моңа бик аптырады да, шатланды да.
Шуннан берничә көн үткәч, Әбүгалисинаның хатыны мунчага барды. Мунчадан патша хатынының дусты да бар иде. Ул мунчадагы хатыннарга: «Патшабызның сараендагы җил качкан, сарай бөркү булып калган. Патшабыз җил юклыктан газап чигә», – дип, яңа хәбәр сөйләде.
Әбүгалисинаның хатыны моны ишетү белән, аның тамагын нидер кытыклый башлады, ул мактанырга теләде. Аны-моны уйлап тормыйча:
– Патша сараендагы җилне минем ирем бер кешегә сатты. Үзебез дә бөркүлектән котылдык: үз өебезгә вәзир сараендагы җилне күчерде, бик рәхәт булып китте, – дип әйтеп салды.
Теге хатын аннан-моннан гына киенде дә, мунчадан чыгып, бик тиз патша сараена йөгерде. Чәчми-түкми, ишеткәннәрнең барысын да сөйләде.
Озак та үтмәде, Әбүгалисинаны тотып алдылар да патша сараена китерделәр. Патша, аның өс-башы начар булуга карап, бик тупас кына итеп сорап куйды:
– Әбүгалисина дигәннәре синме?
– Әйе, мин, әфәндем!
– Минем сараемдагы җиләс һаваны кемгә саттың?
– Җилнең хуҗасы мин түгел, падишаһым, – диде Әбүгалисина. – Җилне күчереп йөртергә минем кулымнан килми.
– Синең хатының мунчада шулай сөйләгән ич! – диде патша.
Моңа каршы Әбүгалисина:
– Сөйләсә сөйләгәндер, анысы гаҗәп түгел, сезнең ниндидер бер хатын сүзенә ышануыгыз гаҗәп, падишаһым! – дип җавап бирде.
Патша, ни әйтергә белми, бик ачуланып:
– Куып чыгарыгыз моннан бу этне! – дип кычкырды.
Әбүгалисина эченнән генә: «Әгәр һәрбер начар киенгән кешене болай хурлый торган булсагыз, мин сезгә күрмәгәннәрегезне күрсәтермен әле», – дип чыгып китте.
Әбүгалисина, өенә кайткач, хатынын ачуланды:
– Мин бу шәһәрдә билгесез бер кеше булып, рәхәтләнеп яшәргә уйлаган идем. Син мине хурлыкка төшердең. Өйдәге хәбәрне тышка чыгып кычкыралармыни?! – диде.
Хатынның да бик ачуы чыкты. Эченнән генә: «Күрсәтермен әле мин сиңа!..» – дип куйды. Шулай ачуы чыгып утырганда, таягына таянып, тәсбихен тотып, күрше карчык килеп керде. Бу бик хәйләкәр һәм усал бер карчык иде.
– Нихәл, кызым, нигә болай күңелсез утырасың, әллә берәр җирең авыртамы? – дип, Әбүгалисина хатынына сорау бирде.
Хатын бу хәлне карчыкка сөйләп эчен бушатты.
Явыз карчыкка шул гына кирәк иде: берничә көннән соң ул Әбүгалисина янына килде һәм үзенең өендә җиләс һава юклыктан зарланды. Әбүгалисинаның берәр ярдәм итүен үтенде.
Фәкыйрьләргә һәрвакыт ярдәмгә әзер торучы Әбүгалисина каршы килмәде, аның өенә дә җиләс һава китерде. Карчыкның сулышы иркенәеп китте. «Җил турындагы хәбәр буш түгел икән», – дип уйлап алды һәм патша сараена йөгерде.
– Җил урлаган кешене таптым, шаһым! Миңа да кайдандыр җиләс һава китерде, ышанмасагыз, өемә барып карагыз: бик рәхәт җиләс һава исеп тора, – дип сөйләде.
Патша, үзенең чакырып, Әбүгалисинаны бик тиз тотып китерергә боерык бирде. Алар, Әбүгалисинага килеп, аңа патша сараена барырга куштылар. Әбүгалисина барырга теләмәгәч, ике сәрһаң ике кулыннан тотып өстери башлады. Әбүгалисинаның ике кулы да суырылып чыкты, сәрһаңнәр аптырап калдылар. Аякларыннан тарта башладылар — аяклары да бот төбеннән суырылып чыкты. Башыннан тотып тартканнар иде — баш та суырылып чыкты. «Хәзер инде патша аның таркау гәүдәсе белән ни эшләсен», – дип кайтып киттеләр.
Бу хәлне кайтып сөйләгәч, патша аларга ачуланды:
– Барыгыз, таркау гәүдәсен җыеп китерегез! – дип, тагын Әбүгалисина янына җибәрде.
Сәрһаңнар, тубал алып барып, Әбүгалисина гәүдәсенең таркау кисәкләрен җыеп алып киттеләр.
Сарайга кайткач, тубалны бушата башлау белән, аннан бер кара эт чыгып, «һау-һау» дип өреп, бер якка китеп барды.
– Җибәрмәгез, тотып алыгыз! – дип кычкырды патша.
Сәрһаңнәр этне бәреп үтерделәр. Аның артыннан тубалдан икенче эт чыкты. Сарай кешеләре бик гаҗәпләнделәр. Вәзирләр патшага:
– И падишаһыбыз! Әбүгалисина — зур хикмәт иясе ул. Аның Мисырда ниләр эшләгәнен ишеткәнсездер. Аны болай җиңә алмабыз, яхшылык белән барып чакырсак, ул, бәлки, үзе дә килер, – диделәр.
Моңа каршы патша:
– Мин, олы башымны кече итеп, аңа вәзирләремне җибәреп йөрмәм. Китерә аласыз икән, болай китерегез, үзегез барып йөрмәгез! – дип, кискен боерык бирде.
Бу сүзләрне сөйләшкәндә, Әбүгалисина, күзгә күренми торган кешегә әйләнеп, үзе дә сарайга кергән һәм патша белән вәзирләр арасындагы сөйләшүне аларның яннарына басып тыңлап тора иде. Патшага килеп әйтүченең күрше карчыгы икәнен дә ул шунда белде. Явыз карчыкка бик ачуы килде.
Әбүгалисина, бер яктан, үзләрен бик эре тота торган патшадан һәм сарай халкыннан, икенчедән, теге хәйләкәр, әләкче карчыктан үч алырга теләде. Ул үзенең гыйлеме белән бөтен шәһәрнең утларын теге карчыкның учагына күчерде. Шәһәрдә ут сүнде, бер җирдә тычкан уты кадәр яктылык калмады. Кешеләр бик аптырадылар, патша, ачуыннан ни эшләргә белмичә, чәчләрен йолкыды. Алай уйлап карадылар, болай уйлап карадылар. Бертөрле чара да уйлап таба алмадылар. Бу эшнең дә Әбүгалисина тарафыннан эшләнүе турында беркем дә шикләнми иде.
Патша әйттеләр:
– Болай начарлык белән эш барып чыкмас, Әбүгалисинаны чакыртыйк, яхшылык белән сөйләшеп карыйк, – диделәр.
– Чакырыгыз, алай булса, – диде патша, теләр-теләмәс кенә.
Патшаның бер вәзире, Әбүгалисина янына барып, бик түбәнчелек белән генә аны патша сараена чакырды. Әбүгалисина, чакыруны кабул итеп, сарайга барды. Сарайда аны олылыклап каршы алдылар. Зур хөрмәт күрсәттеләр. Патша, аның янына утырып, хәл-әхвәлен сорашты. Аннары сүзне җил һәм утка таба борып, болай диде:
– И заманыбызның бөек акыл иясе! Сез безне җилсез дә, утсыз да калдырдыгыз, моның сәбәбе нәрсә? – дип, Әбүгалисинаның алдына тезләнеп, аның сакалын үпте.
Моңа каршы Әбүгалисина:
– Сезгә тиешле җил белән ут бер явыз карчыкның өендә бикләнеп тора, ышанмасагыз, аның өенә кеше җибәреп карагыз. Әгәр кешеләрегез балавыздан шәм ясап алып барсалар, шул карчыкның учагыннан сезгә тиешле утны алып кайтырлар, – диде. Теге явыз карчыкның кайда торганын әйтте.
Кулына балавыз шәм тоттырып, бер сәрһаңне карчык өенә җибәрделәр. Сәрһаң, карчыкның өенә барып:
– Ах, явыз карчык, син патша сараена дигән утны бикләп ятасың икән! – дип, өйгә керде. Чыннан да, учакта ут янып тора иде. Сәрһаң учактан шәмгә ут кабызды да сарайга кире йөгерде.
Кайтышлый аны әле анда, әле монда туктаттылар, ут алып калырга теләделәр.
– Кайдан алдың, кайда ут бар? – дип сорадылар.
Сәрһаң:
– Бу — патша сараена дигән ут. Әгәр утлы буласыгыз килсә, әнә фәлән урамда, фәлән йортта торучы карчыкка барыгыз. Барлык утны урлап, үзенең учагына тутырган, – дип җавап бирде.
Бөтен шәһәр халкы, шәмнәр, чыралар, утын агачлары тотып, карчык өенә йөгерде. Карчыкның ишек төбендә иксез-чиксез халык җыелды. Алар, бер-берсен этә-төртә, алданрак керергә, үзләренә тиешле утны алып калырга тырыштылар.
Карчык ут алырга килүчеләрне өенә кертергә теләмәгәч, аны, тотып, бер подвалга ябып куйдылар. Ишекләрен, тәрәзәләрен ватып, өйгә керделәр, ут алабыз дип, морҗаларын җимереп бетерделәр.
Сәрһаң яна торган шәмне сарайга алып кайтып керде. Сарай халкының исе китте.
«Хәзергә шуның белән җитеп торыр», – диде Әбүгалисина, бөтен шәһәрне яңадан утлы итте. Шушы вакыйгалардан соң киребеткән патша Әбүгалисинага булган карашын үзгәртте. Аңа хөрмәт күрсәтте, һәр көн аны сараена чакырып ала һәм киңәш-табыш итә башлады.
Кирман патшасына кунакка
Матур-матур хикәяләр сөйләүчеләрнең сүзләренә караганда, Кирман дигән шәһәрдә Мәхмүд исемле бер патша булган. Ул галимнәрне, хикмәт ияләрен бик ярата икән. Әбүгалисинаның кимия, симия, ихфа гыйлемнәренә бик оста икәнен ишетеп, аны күрергә, аның белән сөйләшеп утырырга теләгән. Бохара патшасына хат язып, күп бүләкләр җибәреп, Әбүгалисинаны һәм Мәнҗаль исемле бер галим вәзирен үзенә кунакка җибәрүен үтенгән.
Бохара патшасы, үзенең данын еракларга җибәрү теләге белән, аларның баруларына каршы килмәде. Әбүгалисина белән Мәнҗаль дә барырга риза булдылар.
Мәнҗаль Әбүгалисинаның зур хикмәт иясе булуыннан бик көнләшә иде. «Ул симия гыйлеменә оста булса, мин гыйлеменә оста», – дип мактанды, җае килгән саен, Әбүгалисинага аяк чалырга тырышты.
Әбүгалисина аңа:
– И хаким вәзир! Без барачак Кирман шәһәренең кайда икәнен беләсезме? – диде.
– Белмим.
– Ул моннан нәкъ кырык көнлек юл. Тоташ сусыз җирдән, коры сахрадан барырга кирәк. Үзем өчен кайгырмыйм: мин озак вакыт ашамый һәм эчми бара алырмын. Әмма сезнең кебек яхшы тәрбиягә өйрәнгән вәзиргә авыр булыр. Шунлыктан сез үзегезгә кирәкнең барысын да алыгыз. Юлда ашарга һәм эчәргә табу кыен булыр!..
Шулай дигәч, вәзир бик күп ашамлыклар әзерләде. Алар икәү бергә юлга чыгып киттеләр. Бара торгач, вәзир ашамлыкларын төшереп калдырды. Ачыга башлады, ләкин Әбүгалисинага сер бирмәде. Ул тәмам зәгыйфьләнде. Алар әле ярты юлны гына үткән иделәр. Әбүгалисина аңа ашарга биреп караса да, вәзир ул биргәнне алмады. Ниһаять, егылып үлде. Әбүгалисина вәзирне җирләде дә калган егерме көнлек юлны симия гыйлеме көче белән бер сәгатьтә барып җитте.
Әбүгалисина, Кирман шәһәренә килеп җитеп, Мәхмүд шаһ сараена барды. Аны бик олылап каршы алдылар, шаһ янына алып керделәр. Шаһ аның килүенә бик шат булды.
Менә беркөнне Мәхмүд шаһ зур мәҗлес ясады, бик күп кунаклар чакырды, мәҗлес хөрмәтенә Әбүгалисинаның төрле хикмәтләр күрсәтүен үтенде.
Әбүгалисина, аның үтенечен кабул итеп, сарайның бер тәрәзәсен ачарга кушты. Ачтылар. Көз иде инде, чәчәкләр, гөлләр шиңгәннәр иде. Ләкин сарай тәрәзәсен ачуга, тышта гаҗәеп матур бер күренеш барлыкка килде. Җәй башында гына була торган җылы йомшак җил исә башлады. Бөтен дөнья яшелеккә күмелгән, тирә-як чәчәкләр белән бизәлгән. Агачтан агачка, ботактан ботакка кунып, төрле кошлар үзләренең матур тавышлары белән сайрашалар, чәчәктән чәчәккә кунып йөрүче күбәләкләр, бал кортлары күңелләргә шатлык бирәләр.
Сарай кешеләре, бу нәфис күренешне күреп, соклануларыннан нишләргә белмичә, берсен-берсе этә-төртә, тәрәзә янына җыелдылар.
Шулвакыт Әбүгалисина, ул тәрәзәне ябып, икенче тәрәзәне ачырга кушты. Ачсалар, тышта күз ачмаслык салкын җил, буран. Бөтен дөнья кар һәм боз белән капланган иде. Сарай эченә, бөркелеп, салкын җил керде. Өстәл өстендә чәй һәм ашамлыклар бозланып каттылар. Кунаклар дер-дер калтырый, туңа, өши башладылар. Тәрәзәне тизрәк ябуны үтенделәр.
Ул тәрәзәне ябып, өченче тәрәзәне ачтылар. Тәрәзә буеннан ук башланып, еракка-еракка сузылып киткән очсыз-кырыйсыз диңгез. Анда җилкәнен киергән кораблар йөзеп йөриләр. Алар тирәсендә балыкчы көймәләре чайкалалар. Зур-зур балыклар су өстенә чыгып уйныйлар, койрыклары белән лап-лап суга бәрәләр, дулкыннар чыгаралар.
Менә көчле җил чыкты. Су өсте болгана башлады. Ерактан тау-тау дулкыннар өерелеп килә. Диңгездәге зур кораблар, йомычкалар кебек, әле бер, әле икенче якка ташланалар, менә бетәбез, менә су төбенә китәбез дигәндәй селкенәләр.
Көчле дулкын сарайга таба ыргылды, стенага килеп бәрелде. Тәрәзәдән сарайга да су бәреп керде. Барлык кешеләр су эчендә калдылар. Алар тончыга башладылар, ярдәм сорап кычкырдылар.
– Йә, хаким! Коткар безне бу бәладән! – диделәр алар.
Әбүгалисина, бу тәрәзәне ябып, дүртенче тәрәзәне ачты. Бөтен дөньяны ут каплаган. Шәһәр һәм аның әйләнә-тирәсе керосин сибеп ут төрткәндәй дөрләп яна. Манара-манара ялкыннар, ургылып, һавага күтәреләләр. Күк йөзен ялкын һәм ут каплаган. Кинәт көчле җил купты. Кара-кучкыл ялкын, тәрәзәдән бәреп кереп, сарай эчен яндыра башлады. Патша һәм кунаклар куркуларыннан кая барырга белмәделәр. Әбүгалисинадан ярдәм сорадылар.
Әбүгалисина, барып, тәрәзәне япты да бишенче тәрәзәне ачты. Күзгә төртсәң күренмәслек кара төн иде. Еракта аюлар акырган, бүреләр улаган, арысланнар үкергән тавышлар ишетелә. Сарай эчен коточкыч караңгылык каплый. Сарайдагы һәр кеше үзен караңгы төндә берьялгызы сахрада адашып йөргән кебек хис итте, куркып кычкыра башлады.
Әбүгалисина, бу тәрәзәне ябып, алтынчы тәрәзәне ачты. Хәзер инде вакыт, чыннан да, кич булырга тиеш иде, бу тәрәзәне ачуга, матур, аяз һәм якты көн күренде. Кояш яктысы күзләрне чагылдыра. Урамда арлы-бирле кешеләр йөреп торалар. Барлык кунаклар тагын тәрәзәгә барып ябырылдылар. Тыштагы матур күренешне күреп рәхәтләнделәр.
Әбүгалисина тәрәзәне япты, патшага һәм кунакларга карап:
– Шулар җитәрме, әллә тагын күрсәтимме? – дип сорады.
– Авырыксынмасагыз, тагын берне генә күрсәтегез, – диделәр.
Әбүгалисина аларга:
– Арыгансыз, ачыккансыздыр, урыннарыгызга утырып, ашларыгызны ашап алыгыз, – диде.
Кунаклар, бәлки, инде ул үзе арыгандыр яки күрсәтергә хикмәтләре калмагандыр дип, табынга барып утырдылар. Пылауларын ашарга теләсәләр, пылауның дөгеләре — вак кортларга, итләре — бакаларга, җимешләре кара тараканнарга әйләнгән. Кунаклар кашыкларын сузып, тәлинкәләренә карап аптырап калдылар.
Әбүгалисина аларга:
– Ник берегез дә ашамыйсыз, әллә бик туеп килдегезме? – диде. Үзе: – Бик тәмле булган икән, – дип, берни дә белмәмешкә салышып, алдындагы пылауны ашавын белде.
Кунаклар исләре китеп карап тордылар. Әбүгалисина пылауны ашап бетерде, хуҗага рәхмәт әйтте.
– Хәзер инде тамак туйды, китәргә дә була, кунаклар да китә торганнардыр, – диде. Урыныннан кузгала башлады.
Моңа каршы патша:
– Кунакларның әле ашаганнары да юк. Күрәсез, алар нишләргә белми аптырап утыралар. Без сезнең хикмәтләрегезгә тәмам ышандык. Инде безнең кунакларыбызны ач калдырмасагызчы! – дип үтенде.
Әбүгалисина, мыек астыннан гына көлеп:
– Рәхим итеп ашасыннар! – диде.
Карасалар, кунаклар алдында дөгеләре аерылып торган, һәйбәт ит салып пешерелгән, татлы җимешләр сибелгән пылау иде.
Кунаклар бик тәмләп пылауны ашадылар. Әбүгалисинаның белеменә исләре китеп, рәхмәтләр әйтеп таралыштылар.
Әбүгалисинаның бөтен сарай халкы арасында дәрәҗәсе күтәрелде. Шаһ та аңа бик олылыклап карады. Ләкин бу хәл шаһның Юхна исемле вәзиренә ошамады. Чөнки Юхна бик көнче, бозык бер кеше иде. Ул ничек кенә итеп булса да шаһ белән Әбүгалисинаның арасын бозарга уйлап йөри башлады.
Ләкин Мәхмүд шаһ Әбүгалисинаның үз сараенда озаграк кунак булуын тели. Кичен дә, көндезен дә ул Әбүгалисинаны үз янына чакыра, нинди дә булса берәр хикмәт күрсәтүен үтенә һәм сөйләшеп утыра иде.
Шаһның бик матур бер җариясе бар. Шаһ аны ярата һәм чит кешеләрдән көнли иде. Җария бик яхшы җырлый һәм бии белә иде.
Мәхмүд шаһ, Әбүгалисинага хөрмәте бик зур булганлыктан, җариянең аның каршына чыгып җырлавына, биюенә дә каршы килмәде.
Җариянең җырлавы Әбүгалисинага бик ошады. Әбүгалисина, ул җырлагач, кул чаба һәм рәхмәт белдерә иде. Әбүгалисинаның зур хикмәт иясе кеше булуын аңлап, җария дә аңа ачык йөз белән хөрмәт күрсәтә, һәм бу хәл патшаның күңелен бераз кытыклап куя иде.
Юхна вәзир шушы хәлдән файдаланырга теләде: патшага барып, Әбүгалисина белән җария турында гайбәтләр сөйләде. Көнчелектә чигеннән чыгып китә торган патша, Юхна сүзенә ышанып, Әбүгалисинаның да, җариянең дә башларын кисәргә уйлады. Ләкин акыллырак вәзирләрнең киңәше белән бу карарны үзгәртеп, Әбүгалисинаны сарайдан куып чыгарырга кушты, җарияне гомерлек төрмәгә озатты.
Гаҗәп шәһәре
Әбүгалисина, Мәхмүд шаһ сараеннан куып чыгарылгач, шәһәрдән ике чакрым ераклыктагы чокыр-чакырлы һәм ташлы бер урынга барып утырды. Шул урында көчле ныгытылган бик матур бер шәһәр төзеде. Кирман шәһәре бу шәһәр янында бик кечкенә булып калды. Ул ак мәрмәр ташлардан салынган, крепость белән әйләндереп алынган, манаралары күкләргә күтәрелгән иде. Урамнары бик төз һәм матур, йортлары искиткеч төзек. Анда төрле милләт халыкларыннан берничә йөз меңләп кеше яши иде.
Әбүгалисина шәһәрнең нәкъ уртасына үзенең сараен урнаштырды. Мәхмүд шаһ сарае моның белән чагыштырганда кечкенә бер өй кебек кенә иде.
Мәхмүд шаһның шымчылары, кайтып, бу шәһәр турында шаһка хәбәр иттеләр. Шаһ, аптырап, сараеның түбәсенә чыгып, Әбүгалисина шәһәре ягына таба күз салды. Ни күзе белән күрсен: ул шәһәрдәге йортларның кайсы ак, кайсы ал, кайсы яшел мәрмәрдән салынган. Түбәләре йә алтын, йә көмеш белән ябылган. Алар, кояшта ялтырап, күзләрне чагылдырып торалар.
Мәхмүд шаһ шулай карап торганда, шәһәрнең капкасы ачылып, аннан барысы да бертөсле киенгән, яхшы коралланган бер төркем гаскәр чыкты. Гаскәр Кирман шәһәренә таба килә башлады. Болар барысы да озын буйлы, таза гәүдәле матур егетләр булып, һәммәсе дә иң яхшы гарәп атларына атланганнар иде.
Гаскәрләр Кирман шәһәренә килеп керделәр. Шаһ аларны каршы алды. Гаскәрләр, атларыннан төшеп, сарайга керделәр. Шаһка хөрмәт күрсәтеп, аның алдына тезләнеп утырдылар. Аннары араларыннан берсе шаһка пичәтләнгән хат китереп тоттырды. Шаһ, вәзирләреннән берсенә биреп, хатны укытты. Анда болай дип язылган иде: «И Кирман мәмләкәтнең элекке патшасы Мәхмүд шаһ! Кирман мәмләкәтендә байтак вакытлар патшалык иттегез. Инде сезнең патшалык итү мөддәтегез тулды, хәзер сез, Кирман шәһәрен ташлап, башка мәмләкәткә күчеп китәргә тиешсез. Әгәр безнең тәкъдимебезне кабул итмәсәгез, иртәгә фәлән сәгатьтә фәлән урынга көрәшкә чыгыгыз.
Гаҗәп шәһәренең патшасы һәм Кирман мәмләкәтенең шаһы Әбүгалисина».
Хатны укыгач, Мәхмүд шаһ бик аптырады. Вәзирләрен җыеп, озак киңәште. Кайсылары: «Хәзер үк гаскәр җибәреп, Әбүгалисинаның шәһәрен тар-мар итәргә кирәк, үзен тотып асарга кирәк», – диделәр. Икенчеләре: «Яхшылык белән бер сөйләшеп карарга кирәк», – дип уйладылар. Арада бик акыллы бер вәзир бар иде, шаһ аның фикерен сорады. Ул да:
– Шаһым, иелгән башны кылыч кисмәс, Әбүгалисинаны монда чакыртып, сөйләшеп карарга кирәк. Бәлки, ул мәсьәләне тынычлык белән хәл итәргә риза булыр, – диде.
Шаһ, аның фикерен яхшы дип табып, Әбүгалисинаны чакыру өчен, шул вәзирнең үзенә барырга кушты.
Вәзир, үзе белән берничә кеше алып, Гаҗәп шәһәренә юнәлде.
Шәһәргә барып җиттеләр. Әбүгалисинаның кешеләре аларны каршы алдылар, шәһәргә алып керделәр. Мәхмүд шаһ вәзире шәһәрне күреп исе китте. Аның дөньяда мондый шәһәрне һич тә күргәне юк иде. Хәтта мондый шәһәр барлыгы турында уйлый да алмый иде. Бара-бара, зур бер мәйданга килеп чыктылар. Анда Әбүгалисина патшаның сараен күреп шаккатылар. Сарайның эченә керделәр.
Сарайның эче шулкадәр зур һәм биек: аның бер стенасыннан икенче стенасын, идәнгә баскан килеш түшәмен күрү мөмкин түгел иде. Идәннәренә иң яхшы хәтфә паласлар җәелгән. Бөтен сарай эче гаҗәп яхшы җиһазлар белән тулган. Бу җиһазларны тел белән сөйләп, каләм белән язып бетерергә мөмкин түгел иде. Алар барысы да алтыннан, көмештән, кыйммәтле ташлардан ясалганнар.
Сарайда ике яклап ялангач кылычлы сакчылар тезелеп киткән. Аларның барысының да башларында ялтырап торган алтын бүрекләр. Илчеләр, ат чаптырыш мәйданы кадәр зур залны һәм берничә бүлмәне үтеп, Әбүгалисина патша утыра торган залга барып җиттеләр. Залның түрендә күзләрне камаштырырлык итеп асылташлар белән бизәлгән кырык аяклы зур алтын тәхет тора. Аның өстендә озын ак сакаллы, мәһабәт күренешле Әбүгалисина патша утыра. Башына энҗе-мәрҗән, гәүһәр-якутлар белән бизәлгән таҗ кигән. Иңбашына ефәктән тукылып, төрле кыйммәтле ташлар белән бизәлгән атлас җилән салган. Билендәге алтын хәнҗәре, алмаз кылычы, аягындагы ефәк белән чигелгән кызыл сафьян читеге ерактан күзгә бәрелеп тора.
Бик матур һәм үтә яхшы киенгән ике яшь егет, патшаның ике ягына басып, җилпәзә белән әкрен генә җилпеп, патшага җиләс һава китереп торалар. Тәхет каршында зур-зур сакаллы вәзирләр һәм патшаның киңәшчеләре тезелеп утыралар. Алар тирәсендә меңнәрчә пәһлеван егетләр ялангач кылычларын ялтыратып басып торалар.
Мәхмүд шаһның вәзире, боларны күргәч: «Мин бу сарайда кол булып торырга да яраклы түгел икәнмен!» – дип уйлады.
Аңа урын күрсәттеләр – утырды. Эчемлек бирделәр — эчте. Ләкин Әбүгалисинага әйтергә тиешле сүзләрен әйтә алмады, моңа батырчылык итмәде.
Әбүгалисина үзенең бер вәзире аша аның ни йомыш белән килүен сорады. Ләкин Мәхмүд шаһ вәзире, дөресен әйтергә кыймыйча: Гаҗәп шәһәрен күрү һәм Әбүгалисина патша сараен тамаша кылу өчен килдем”, – дип җавап бирде.
Әбүгалисина үзенең вәзиренә әйтте:
– Илче вәзиргә әйтегез: Кирман мәмләкәтенең элекке патшасы Мәхмүд шаһка, кайтып, миннән сәлам әйтсен. Шуның белән бергә Мәхмүд шаһ билгеләнгән вакытта мәмләкәтне ташлап чыгып китәргә онытмасын. Чөнки бер күктә ике ай булмас, бер казанга ике тәкә башы сыймас. Әгәр ташлап китәргә риза булмый икән, күпме гаскәре бар, барысын да чыгарсын. Без дә гаскәрләребезнең беразын чыгарырбыз, – диде.
Вәзир шул сүзләрне ишетеп кайтып китте.
Мәхмүд шаһның вәзире, кайтып, барлык күргәннәрен сөйләде, Мәхмүд шаһ бик куркуга төште. Ашыгыч рәвештә сугыш әзерлекләре күрергә кушты һәм, ярдәм сорап, чит мәмләкәтләргә илчеләр җибәрде.
Билгеләнгән вакытка ике йөз мең гаскәр тупланды. Яхшы коралланган бу гаскәрләр, төркем-төркем булып, Гаҗәп шәһәренә таба чыгып тезелделәр. Шул ук вакытта Гаҗәп шәһәре капкасы ачылып, аннан баштанаяк тимердән киенгән сугышчылар чыгып тезелделәр. Алар, барлыгы өч йөз мең булып, барысы да бик яхшы коралланганнар иде.
Менә ак атка атланган, кулына булат кылычын тоткан Әбүгалисина патша да чыкты. Гаскәрләренә ул үзе юлбашчылык итте.
Менә ике патшаның гаскәрләре арасында каты сугыш башланып китте. Әбүгалисина гаскәрләре зур осталык белән сугыштылар. Мәхмүд шаһ гаскәрләре бик күп кырылды. Ләкин Мәхмүд шаһка башка мәмләкәтләрдән өстәмә көчләр килеп торды, шуңа күрә ул чигенергә уйламады да.
Әбүгалисина атыннан төште. Кулына таяк һәм бер кабак алды да кабакка таяк белән суга башлады. Кабак эченнән берсеннән-берсе таза, берсеннән-берсе батыр егетләр чыгалар да Мәхмүд шаһ гаскәрләренә каршы ташланалар. Мәхмүд шаһ гаскәрләренә һичбер чыдау мөмкинлеге калмады, чигенә башладылар, артларына да әйләнеп карамый качтылар. Барысы да Кирман шәһәре крепостена кереп бикләнделәр.
Әбүгалисина гаскәрләре аларны чорнап алдылар. Мәхмүд шаһ, аның вәзирләре кая барып бәрелергә белмиләр. Аптырагач, җиңелүләрен белдереп, ак флаг күтәрделәр.
Шуннан соң Әбүгалисина таягын җиргә ташлады. Сугышчан егетләр берәм-берәм кабак эченә кереп беттеләр. Әбүгалисина, ак атына атланып, гаскәрләре белән берлектә Гаҗәп шәһәренә кайтып китте.
Сугыш туктаса да, Мәхмүд шаһ тынычлана алмады. Ул: «Шулай ук безгә бу илне ташлап китәргә, мәмләкәтебездән, тәхетебездән, халкыбыздан аерылырга туры килер микәнни? Әбүгалисинаны чакырып китереп, башыбызга бәла тудырдык бит!» – дип, бик үкенде.
Шаһның Милад исемле акыллы вәзире бар иде. Ул болай диде: «И шаһым! Гаеп Әбүгалисинада түгел, бәлки үзегездә. Юхна сүзенә карап, көнчелек белән сез аны урынсызга рәнҗеттегез, соң, уйлап карагыз: Әбүгалисинага каршы көрәшү мөмкинме? Бу фетнәне тудыручы — сезнең сөекле вәзирегез Юхна. Ул фетнәне бетерүне дә шуңардан ук сорагыз».
Шаһ Юхнаны чакыртып китерде.
– Сезнең аркагызда илебезгә шушындый фетнәләр килде, аны бетерүче дә сез булырга тиеш! Бер көн форсат бирәм: шул вакыт эчендә нинди дә булса бер чара табып, бу фетнәне бетерегез, югыйсә башыгыздан колак кагарсыз, – дип кисәтте.
Юхна кычкырып елап җибәрде:
– Мин сезгә бәла килсен дип эшләмәгән идем, шаһым. Бары сезгә яхшылык итеп Әбүгалисинаның бозыклыгын гына әйттем. Ә бу фетнәне бетерергә минем һич тә кулымнан килми, – дип, шаһның аягына егылды.
Шаһ, ачуланып:
– Алыгыз үзен, кисегез башын! – дип кычкырды.
Юхна ялынырга тотынды:
– Бер кашык канымны гына үземә багышлагыз, шаһым! Мин үземнең бер фикеремне әйтеп карыйм. Шулай эшләсәгез, бәлки, Әбүгалисина тәкъдимегезне кабул итәр, сез җариягезне, төрмәдән азат итеп, Әбүгалисинага илче итеп җибәрегез, – диде.
Милад вәзир:
– Зинданнан җариягезне азат итеп, аның урынына Юхнаны утыртмасагыз, барыбер күнмәс, – дип өстәде.
Шаһка бу киңәшләр бик ошады: ул, җарияне зинданнан азат итеп, аның урынына гомерлек зинданга Юхнаны утыртты. Бик зур бүләкләр әзерләп, берничә киңәшче белән берлектә җарияне Әбүгалисинага илче итеп җибәрде.
Әбүгалисина, җариянең илче булып киләчәген алдан белеп, каршыларга үзенең вәзирләрен чыгарды, һәм аны зур тантана белән каршы алдылар. Сарайда аның хөрмәтенә бик зур мәҗлес ясалды. Шул мәҗлестә Әбүгалисина, аңа карап, бу сүзләрне сөйләде:
– Чиксез матурлык, бөек илһам илче ханым! Мәсхәрәләнгән һәм гомерлек тоткынлыкка хөкем ителгән сез кол-җарияне азатлыкка чыгуыгыз белән тәбрик итәм. Сезнең үтенечегезне кабул итеп, Кирман мәмләкәте шаһлыгыннан ваз кичәм. Мәхмүд шаһны элеккечә Кирман мәмләкәтенең патшасы итеп таныганлыгымны белдерәм һәм аны Гаҗәп шәһәренә кунакка чакырам…
Илче җария, күрсәткән хөрмәтләре өчен Әбүгалисинага күп рәхмәтләр белдереп, Кирман шәһәренә кайтып китте.
Мәхмүд шаһның Гаҗәп шәһәрендә кунакта булуы
Озакламый Мәхмүд шаһ, зур бүләкләр әзерләп, барлык вәзирләре һәм ун мең гаскәре белән Гаҗәп шәһәренә кунакка килде. Әбүгалисина, алар килү хөрмәтенә шәһәрнең барлык капкаларын ачтырып, шаһ киләсе юлга ике яклап гаскәр тездерде. Кунакларны барабаннар сугып, быргылар кычкыртып, зур тантана белән каршы алдылар.
Мәхмүд шаһның каршыларга ефәк, атлас белән бөркелгән зур өй кадәр арбага егерме дүрт пар яхшы гарәп атлары җигеп чыкканнар иде. Шаһ, үзенең сарай кешеләре белән шул арбага утырып, юл буе тезелгән халыкка карап, әле бер, әле икенче якка сәлам бирә-бирә, шәһәргә килеп керде.
Гаҗәп шәһәреннән ак мәрмәр белән өч кат әйләндерелеп алынган биек крепостен, һәр кат арасындагы су белән тулы канауларны, нык итеп тимердән эшләнгән унике капканы күреп, шаһ: «Моның янында безнең шәһәр крепосте уенчык кына икән», – дип уйлап алды.
Шәһәр капкасы төбенә тезелгән, башларына алтын таҗлар кигән өч йөз чавыш беравыздан, җир-күк яңгыратып:
– Сәлам Мәхмүд шаһка! – дип кычкырдылар.
Мәхмүд шаһ, баш иеп, аларның сәламнәрен алды һәм шәһәр буйлап алга таба китте.
Кирман шаһы матур, төзек йортларны, күп агачлы бакчаларны, ыгы-зыгы килеп бертуктаусыз йөреп торучы халыкларны карап бара торгач, өч чакрым юл үтте, киң бер мәйданга килеп җитте. Шушы мәйданның уртасында Әбүгалисина патшаның сарае салынган. Түбәннән караганда, сарайның өске катындагы кешеләр чебен кадәр генә булып күренәләр иде.
Сарайның зур ишеге төбенә килеп җиткәч, шаһны, арбадан төшереп, иярләнгән яхшы атка атландырып, сарай эченә алып керделәр. Ишекнең ике ягына тезелгән меңләгән сакчылар аны алкышлап каршы алдылар.
Шулай бара-бара, җиде ишектән керделәр, сигезенче ишеккә килеп җиткәч, вәзирләр каршы алып, Мәхмүд шаһны атыннан төшерделәр. Бик зур залга алып керделәр. Залның уң ягында алтын тәхетләр тезелеп киткән, аларның өстендә зур-зур сакаллы вәзирләр, галимнәр, хәкимнәр утыра. Сул якта көмеш тәхетләр. Алар өстендә баштанаяк тимердән киенгән пәһлеваннар урнашкан. Мәхмүд шаһ килеп керү белән, барысы да, аяк өсте басып, аны сәламләп каршы алдылар.
Иң түрдә кырык аяклы алтын тәхет өстендә утыручы ак сакаллы Әбүгалисина патша да аягүрә торды, патшалар гадәтенчә, берничә адым алгарак чыгып, Мәхмүд шаһны каршы алды, җитәкләп алып килеп, үз янына утыртты.
Исәнлек-саулык сорашканнан соң, бер төркем бик матур яшь егетләр, яшь кызлар эчемлекләр китерделәр. Аларны эчеп бераз кәефләнгәч, аш бүлмәсенә чыктылар. Идәндә хәтфә паласлар, алар өстенә ефәк ашъяулыклар җәеп табын әзерләнгән.
Аш мәҗлесе тәмам булгач, кунакларны сарай бакчасына алып чыктылар. Бу бакча шундый зур: йөз мең кеше, берьюлы керсә дә, бер-берсен күрмәс иде. Бакчаның матурлыгын тел белән сөйләп, каләм белән язып бетерү һич мөмкин түгел. Андагы зифа агачларны, хуш исле чәчәкле гөлләрне, челтерәп аккан чишмәләрне, төрле ягымлы тавышлар белән сайраучы алтын кошларны күреп, һәркем гаҗәпкә калды.
Кичкә кадәр бакчада йөргәч, кунаклар тагын өйгә керделәр, кичке ашны ашагач, төрле уеннар, музыка, җыр, биюләр белән бик яхшы күңел ачу кичәсе үткәрелде. Аннары барысы да йокы бүлмәләренә таралдылар.
Мәхмүд шаһның йокы бүлмәсендә диңгез мамыгыннан ясалган, ефәк белән тышланган җиде кат түшәк түшәлгән, җиде кат ястык җәелгән, җиде кат ефәк мендәр салынган, җиде кат атлас юрган ябылган иде.
Мәхмүд шаһ, чишенеп, шул урынга ятты да тәмле йокыга китте.
Иртә белән Мәхмүд шаһ йокысыннан уянды, үзен ташландык бер чокырда күрде. Шәһәр дә, сарай да, йомшак урын-җир дә, Әбүгалисина патша да юк иде. Шаһ белән килгән барлык кешеләр дә коры ком өстендә аунап яталар. Шаһ аларны уятты да:
– Әбүгалисина үзенең хикмәтләрен Кирман шәһәрендә генә күрсәтеп бетермәгән, шәһәр читенә алып чыгып күрсәтергә дә калдырган икән! – диде.
Алар Кирман шәһәренә кайтып киттеләр. Әбүгалисинаны никадәр эзләп карасалар да таба алмадылар.
Әбүгалисина таң белән йокыдан торды. Кунаклар әле бик тәмле итеп йоклыйлар иде. Гаҗәп шәһәрен юкка чыгарды. Үзе симия гыйлеме көче белән бу шәһәрдән бик еракта булган Һәмәдән шәһәренә күчеп китте. Анда, зур бер галим белән танышып, гыйлем алу, китаплар язу эшенә кереште. Озак еллар буена шунда калып, Ибне Сина исеме белән дан казанган зур галим булып китте.
абугалисина
эбугалисина
әбугалисина
щбъгалисина
эбелхарис
щбелхарис
хэлвэфруш
хщлвщфръш
хәлвәфрүш
Әбу Гали ибн Сина
Абу-Али-сина
каюм насыри каюм
каюм насыйри каюм
тулы әсәр
укырга
онлайн
читать
полная версия
книга на татарском
татарча
К.Насыйриның бабасы һәм атасы филология буенча берничә китап язган гыйлемле кешеләр була.
1825 елның 2 феврале, Казан губерниясе, Зөя өязе Югары Шырдан (Кече Шырдан) авылы – 1902 елның 20 августы, Казан.
Башлангыч белемне К.Насыйри атасы мәктәбендә ала, 1841–1855 елларда Казанда «Касыймия» мәдрәсәсендә укый.
Үзлегеннән рус телен өйрәнә.
1855–1871 елларда – Казан руханилар училищесендә, соңыннан Казан руханилар семинариясендә татар теле укыта.
1871 елда татар, башкорт һәм казакъ мәктәпләре буенча Казан укыту округы инспекторы В.В.Радлов тәкъдиме белән Казанда татар балалары өчен башлангыч рус-татар мәктәбе ача. Соңрак В.В.Радлов белән укыту методикасы мәсьәләләрендә фикер каршылыклары килеп чыгу сәбәпле, 1876 елда мәктәптән китә һәм әдәби, фәнни эшчәнлек белән шөгылләнә башлый.
К.Насыйри фикеренчә, татар халкына белем бирү юлында рус мәдәнияте белән танышу һәм якынаю зур әһәмияткә ия.
1885 елда К.Насыйри Казан университеты каршындагы Археология, тарих һәм этнография җәмгыятенә хакыйкый әгъза булып сайлана.
К.Насыйри гуманитар фәннәрнең төрле өлкәләрен үстерүгә үзеннән зур өлеш кертә, хәзерге татар әдәби теленә нигез сала.
Татар лексикологиясе буенча – русча-татарча «Лөгать китабы» сүзлеге (1892), татар теленең беренче аңлатмалы сүзлеге «Ләһҗәи татари» (1–2 т., 1895–96); фонетика һәм грамматика буенча «Кавагыйд китабет, ягъни тасниф вә имлә кагыйдәләрен бәян кыйлучы бер яңа фәндер» (1892), «Әнмүзәҗ. Лисаныбызның сарыф вә нәху кагыйдәләре бәянында» (1895) хезмәтләрен яза.
Кеше акылына, фәнгә, этика, тел мәсьәләләренә, фольклор, әдәбият, музыкага һәм башкаларга багышланып, 40 бүлектән торган, асылда беренче татар энциклопедиясе «Фәвакиһелҗөләса фил-әдәбият» (1884) фундаменталь хезмәте татар тарихында зур яңалык була.
К.Насыйриның фәнни хезмәтләренең күбесе татар халкы тарихын, Россия һәм гомумхалык тарихын өйрәнүгә багышлана.
Этнографиягә караган хезмәтләрендә бик күп халык сынамышлары, әкиятләр, әйтемнәр, җырлар, туй, мәет озату һәм башка гаилә йолалары тасвиры, татар халкының матди мәдәниятен тәшкил итүче йорт-җир, кием-салым, азык-төлек, халык медицинасы турында мәгълүматлар зур урын ала.
Галим тарафыннан табигать күренешләре турында татар телендә беренче фәнни-популяр «Буш вакыт» әсәре (1860) бастырыла (татар балалар әдәбиятының беренче үрнәге санала).
«Хисаплык, ягъни гыйльме хисап кагыйдәләре, яки арифметика вә һәм хисаплык мәсьәләләре» (1873), «Истыйляхат гыйльме һәндәсә» (1895), «Ысул җәгърафияи кабир» (1–3 кисәк, 1894–1899) дәреслекләре авторы.
Табигать фәннәренә караган «Зирагать гыйльме, ягъни иген икмәк вә ашлык чәчмәк вә җимеш бакчалары ихъя кыйлмак бәянында бер яңа фәндер» (1892), «Гөлзар вә чәмәнзар, ягъни үләнлек вә чәчәклек» (1894) хезмәтләрендә, зәркән һәм слесарь һөнәрләре, ризык әзерләү турындагы брошюраларында күп кенә файдалы мәгълүмат тупланган.
К.Насыйри җитәкчелегендә 1871–1897 дә (1886, 1887, 1895 елларда туктатылып тора) ел саен «Казан календаре» басылып чыга. Анда, календарьларга хас мәгълүматтан тыш, күп кенә фәнни һәм әдәби материал да бирелә.
К.Насыйри мирасы Г.Тукайга, М.Гафурига, Г.Камалга зур йогынты ясый.
Әбугалисина. Казан, 1881.
Басылмаган әсәрләр. Казан, 1926.
Сайланма әсәрләр: 2 томда. Казан, 1974–1975.
Сайланма әсәрләр: 4 томда. Казан, 2003–2006.
Поверья и обряды Казанских татар, образовавшиеся мимо влияния на жизнь их суннитского магометанства // Записки Императорского Русского географического общества по отделению этнографии. СПб., 1880. Т. 5.
Краткая татарская грамматика, изложенная в примерах. Казань, 1960.
Книга о воспитании. Казань, 1992.
Каюм Насыйри мәҗмугасы: вафатына егерме ел тулу мөнәсәбәте белән чыга. Казан, 1922.
Каюм Насыри. 1825–1945 (материалы науч. сессии, посвящённой 120-летию со дня рождения). Казань, 1948.
Гайнуллин М.Х. Каюм Насыров и просветительское движение среди татар. Казань, 1955.
Выдающийся просветитель-демократ Каюм Насыри: сборник научных докладов. Казань, 1976.
Авторлар: Р.М.Мөхәммәтшин, А.В.Климин
Каюм Насыри
Татарский фольклор:сказки
Солом-торхан
Давным-давно жил один очень бедный человек. Нечем было ему наготу прикрыть, негде приютиться. Вот и вынужден был весь свой век сидеть в соломе. Люди в шутку прозвали его за то Солом-Торхан падишахом. Была у него приятельница — лиса. Вот приходит она как-то и говорит:
— О друг мой, пришла мне охота женить тебя. Ведь тоска берет, как погляжу на такую твою жизнь. Пора бы уж и людям тебя показать.
Солом-Торхан отвечал на это:
— А что ж, окажи мне такую милость.
Отправилась лиса ко дворцу падишаха и попросила пудовку, мол, Солом-Торхан падишах золото свое перемерить желает. Собрала лиса кое-какие крупицы золота с серебром, засыпала их в щелочки пудовки и назад отнесла. Выждала денька два — и снова к падишаху за мерой, и опять вернула ее с крупицами золота и серебра. Так проделала она три раза. А потом явилась к падишаху и сказала:
— О великий падишах, отдай твою дочь в законные жены моему другу Солом-Торхан падишаху.
И сосватала дочь падишаха за Солом-Торхана, пообещав богатый калым — пять вороных коней и двести соломенных городов…
Кончив дело, побежала лиса к Солом-Торхану:
— Друг мой, сосватала я за тебя дочь самого падишаха!
Очень удивился Солом-Торхан, услышав такое:
— Да как же я, голый, к дочери падишаха пойду?
— Ничего, не горюй, придумаем какую-нибудь хитрость— отвечала лиса. Повела она Солом-Торхана к реке, посадила в дырявую лодку и столкнула ее в воду. А сама разбросала на прибрежных кустах старое тряпье и побежала вдоль берега, крича:
— Караул! Караул! Солом-Торхан падишах тонет!
Помогите!
Так добежала она до дворца.
— Скорее, — кричит падишаху, — прикажи спасти твоего зятя! Он со всем добром своим идет ко дну!
Слуги падишаха живехонько вытащили Солом-Торхана из воды и доставили во дворец. Нарядили его в богатое платье и как зятя усадили на почетное место. Но Солом-Торхан не замечал никого, он смотрел только на свою одежду, ведь бедняга в жизни не видел на себе платья.
— Похоже, он никогда одежды не видел, — сказал падишах, — что-то глаз с нее не сводит.
Лиса на это отвечала:
— Попробуй дать ему что-нибудь получше, может, это платье «е нравится?
А сама незаметно шепнула Солом-Торхану:
— Уж ты не оглядывай себя так, неприлично это.
Так вот и стал бедняга, который весь свой век просидел в соломе, зятем падишаха. И счастливо зажил с супругой.
Я у них нынче гостил, на колу чай пил, насилу вчера вернулся. А соломой-то от него все же попахивает.
Падчерица
Были также в давние времена у одного человека две дочери и сын. Одна из дочерей была неродная ему. Не любили ее в семье. Посоветовались однажды и решили отвести девушку в лес. Брат сказал ей:
— Пойдем в лес, будешь там ягоды собирать, а я нарублю дров. Вечером вернемся.
Взяла девушка клубок, ведро и поехала с братом. Далеко забрались они, в самую чащобу, наконец остановились. Распряг брат лошадь и пустил ее траву щипать, а сестре говорит:
— Ступай за ягодами да прислушивайся, вернешься, когда работать кончу. — С этими словами достал он топор и принялся дерево рубить.
А девушка взяла ведро и пошла искать ягоды. Брату только этого и надо было. Подвесил он к высокому дереву колоду, запряг лошадь и уехал домой. А девушку в лесу оставил. Вот ходит она по лесу и прислушивается. Колода на ветру раскачивается и — тук-тук — ударяется о ствол. Кажется девушке, что это топор дровосека стучит. «Брат все еще дрова рубит», — думает она и спокойно продолжает собирать ягоды. Но вот и ведро с верхом наполнилось. Мало-помалу начало смеркаться. А тут и ветер улегся. «Видно, брат домой собирается», — решила девушка и пошла назад. Вышла на знакомое место, а брата и след простыл. Заплакала она: «Что же мне делать?» и пошла по лесу. Шла, шла, пока на опушку не выбралась. А там в поле дорога. Идет она по дороге, плачет и приговаривает: «Укатился мой клубочек, не видал ли кто его?» Причитает она так, а сама все плачет и плачет. Вот видит, впереди табун лошадей пасется. Подходит она и говорит пастуху:
— Укатился мой клубочек, не видал ли ты, пастух?
А пастух отвечает:
— Видел. Поможешь мне денек табун пасти, дам тебе лошадь.
Согласилась девушка. Целый день пасла она табун, получила лошадь и дальше верхом поехала. Едет, а сама все плачет и плачет. Долго ехала она, смотрит — впереди стадо коров. Целый день пасла она стадо, дал ей пастух за это корову. А потом повстречалось ей стадо овец. И здесь получила девушка овцу. А там и козье стадо показалось. Дали ей козу. Вот едет она, едет, темно уж стало, глаза слипаются. «Что же мне делать?» — все плачет да причитает девушка. Далеко впереди мелькнул огонек. Обрадовалась она, подумала, что это деревня, и припустила лошадь быстрее. На краю деревни стояла маленькая избушка. Вошла в нее девушка, а там старушонка одна сидит. То была ведьма-Девушка ей и говорит:
— Укатился мой клубочек, не видала ль ты, бабуся?
А та и отвечает:
— Как же, видела, доченька, видела. А ты издалека ли путь держишь?
Рассказала девушка все, что с ней приключилось. А ведьма и говорит:
— Ты, доченька, долго шла, устала, оставайся у меня погостить.
Утром послала она девушку баню топить. Сделала девушка все как надо и пришла к старушке:
— Бабушка, баня готова, пойдем помоемся.
— Ладно, доченька, — отвечает ведьма.
Вышли они из дома. Старуха и говорит:
— Не могу я идти, доченька. Возьми-ка ты меня за руки да поддай сзади коленкой, так и доведи.
А девушка отвечает:
— Нет, бабушка, нельзя так. Ты — старенькая, обидишься на меня.
Подняла они старушку на руки и отнесла в баню.
А там ведьма снова говорит ей:
— Возьми меня, доченька, за волосы и втащи наверх.
— Нет, бабуся, — отвечает девушка, — не годится так, обидишься ты, — и осторожно усадила ее на полок.
Старуха говорит ей:
— А теперь попарь меня, доченька. Возьми веник за ветки да бей меня что есть мочи.
— Нет, бабушка, нельзя так, — отвечает девушка.
Попарила она старуху веником, отнесла в дом и уложила в мягкую постель. Колдунья и говорит ей:
— Доченька, что-то зачесалась голова у меня, почеши немного.
Принесла девушка гребень, посмотрела на ведьмину голову да так и ахнула: там под каждым волоском золото, серебро, жемчуга, драгоценные камни. Кончила она чесать, а старуха говорит:
Читать дальше
КАЮМ НАСЫЙРИ
КАЮМ НАСЫРИ
КИТАБ—ӘТ—ТӘРБИЯ
КНИГА О ВОСПИТАНИИ
КАЗАН
ТАТАРСТАН КИТАП НӘШРИЯТЫ
1992
КАЗАНЬ
ТАТАРСКОЕ КНИЖНОЕ ИЗДАТЕЛЬСТВО
1992
ББК 74.9
Н31
Каюм Насыйри
Н31 Китаб−әт-тәрбия. −Казан: Татар. Кит. Нәшр., 1992. −144 бит.
ISBN 5−298−01152−7
Татар китабының 270 еллыгына багышлана.
Посвящается 270-летию Татарской книги.
…Тәрбия кыйлмак вә тәрбия итмәк дигән сүз фәкать ашатып-эчертеп үстермәк мәгънәсендә генә түгелдер, бәлки ашатып-эчертеп үстермәк, вә баланың холкын, фигылен ислах кыйлмак вә төзәтмәк, вә, хайванидан чыгарып, инсаният чыгарып, инсаният дәрәҗәсенә китермәк, вә тәгълим бирмәк, вә үгрәтмәк, вә укытмак, вә әдәп нигезе бирмәк мәгънәсендәдер. Ошбу китабта зикер кыйлыначак хикәятләр, вәгазьләр вә нәсихәтләр һәммәсе, вә бу рисаләнең һәрбер кәлимәсе − бер тәрбиядер, шул җәһәттән «Тәрбия китабы» дип ат бирдек.
БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Бер хәким балаларга шуйлә нәсихәт бирде ки: «Әй җаннарым, угланнарым, нәсихәтне ишетегез — һөнәр үгрәнегез. Дөньяның милкенә вә дәүләтенә ышанырга ярамас. Алтын-көмеш — сәфәр кешесенә хәтәрдер; вә йорт-йир кешесенә дәхи хәтәре бар: я угры алып китәр, яки утка янып китәр. Әмма һөнәр — бер агым судыр, вә ышанычлы дәүләтдер. Һөнәр иясе әгәр дәүләттән төшсә дә, кайгы юк. Имде, әй угыл, бу урында максуд бер хикаять түгелдер. Син дә шулай ук һөнәр үгрән, тәрбия үгрән, гыйлем үгрән».
ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Аксакаллардан берсенә бер адәм шикаять кыйлды ки: «Фәлән кеше, минем бозык эшләремне сөйләп, фәлән йирдә мине яманлаган»,— диде. Ул аксакал әйтте ки: «Син аның яхшы эшләрен сөйләп, аны оятлы ит»,— диде. Бу дәхи сиңа бер тәрбиядер. Әй угыл, һәрбер хикәяттән бер мәгънә фәһем иткәйсән ки, аңсыздан, берәү сине бер йирдә яманлаган булса, аңар каршы син аны макта. Шаять ки ул үзе дә, адәм булса, инсаф итәр вә оялыр..
ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Бер падишаһның берничә углы булып, араларыннан берсе — зәгыйфь, кыска буйлы, кечкенә нәрсә иде. Гайреләре озын буйлы, матур йөзле иделәр, әмма аталары ул углына нәфрәт вә кимсетү белән карар иде. Ул углы бер зиһен иясе вә мәгърифәтле бала иде. Әйтте: «Әй ата, гакыллы тәбәнәк надан озыннан яхшырак түгелме? Һәрнәрсәнең кыйммәте күләменә карап йөрмәйдер. Мунча ташы бик ире, йөге бер тәңкә, энҗе бик вак, мыскалы ун тәңкә»,— диде. Аталары вә дәүләтнең зур кешеләре барчасы көлештеләр вә тәхсин кыйлыштылар… Бәс, әй угыл, гыйлем вә мәгърифәт дигән нәрсә буйга вә кыяфәткә карап булмайдыр.
БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ
[1]Локман хәкимнән сорадылар: «Син хикмәтне кемнән үгрәндең?» — диделәр. Әйтте: «Күзсез кешеләрдән үгрәндем, чөнки алар аяк басасы урынны күрмәенчә аяк басалар»,— диде… Әй угыл, монда сиңа тәрбия шулдыр ки, Локман хәкимнең сүзен яхшы фәһем итеп кара, ягъни ул: «Күзсезләр, аяк басасы урынны күрмәенчә, я абыналар, яки төртеләләр, яки екылалар, шулай ук аңы юк кешеләр вә наданнар — сүзнең урынын белмәй сөйләшәләр, вә ахырын уйлап сөйләшмәйләр. Аларның наданлыкларын күрдем дә хәким булдым»,— диде.
АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Олуглардан бер адәм үзенең углын бер галим остазга тәгълим вә тәрбия өчен тапшырды. Вә әйтте ки: «Әй остазе камил, ошбу баланы тәрбия кыйл вә укыт ки, галим вә гакыйл булсын»,— диде. Берничә вакыт бу баланы остаз тәрбия кыйлды вә укытты. Әмма һичбер гыйлем әсәр кыйлмады. Ул баланы атасына кайтарып йибәрде. Әйтте: «Бу бала, һичбер белемгә сәләтле түгелдер, хәтта үземне диванә кыйлды»,— диде…
ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Бер падишаһ диңгездә бер көймәдә сәфәр кыйлганда күрде: бер егет бар, аслан, моңарчы көймәгә утырганы юк, имеш. Вә көймәнең мәшәкатен күргәне юк, имеш. Куркып еглап утырыр, дер-дер калтырар. Никадәр җуатып карадылар, еглаудан һәнүз туктамай. Падишаһ дәхи хафа булды. Анда бер хәким бар иде, әйтте: «Әй әфәнделәр, әгәр боерсаңыз, мин бер хәйлә кыйлаем: шаять сабыр итәр»,— диде. Падишаһ әйтте: «Белгәнеңне эшлә»,— диде. Бәс, хәким әмер итте. Бу егетне бәйләп дәрьяга аттылар, бер-ике мәртәбә чумдырып, янә көймәгә алдылар. Бу егет үлемнән терелеп кайткан кебек хәйран булып, бер дә дәшмәенчә утырды, күңеле карар тапты. Падишаһ моны бик тәхсин кыйлып, хәкимгә әйтте: «Я хәким, монда ни хикмәт бардыр?» Хәким әйтте: «Ул егет әүвәл көймәнең мәшәкатен вә су сәфәрен күргәне юк, янә суга батуны белгәне юк, вә көймәдә сәламәт йөрүнең кадерен белгәне юк, имеш»,— диде. Монда сиңа тәрбия шулдыр, әй угыл, шулай ук адәм Гафиятнең вә сәламәтлекнең кадерен бер михнәткә дучар булгач беләдер.
СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Бер падишаһ углының атасыннан калган күп хәзинәсе бар иде. Киң күңеллелек вә җумартлык кулын ачты, вә үзенең гаскәр халкына вә үз дәүләте кешеләренә ниһаятьсез хәзинәләр түкте. Бервакытны бер ахырын уйламаучы киңәшчесе нәсихәт әйтте: «Әй шаһзадә, элкеге падишаһлар бу хәзинәне иҗтиһад белән хасил иткәннәрдер, вә бер мәслихәт өчен хәзерләгәннәрдер. Син азрак кысыбрак тот, вакыйгалар алдадыр, хәзинәнең хаҗәт вакыты килер»,— диде. Шаһзадә аның мәслихәтен мәгъкуль күрмәде… «Ни була, ашармын, эчәрмен, бирермен, мин ул хәзинәгә каравылчы булганым юк»,— диде. Әй угыл, урынсыз саранлык кыйлырга да ярамый.
ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Ике туган бар иде. Бере падишаһ хезмәтендә булып гомер кичерер иде. Бере — үзенең кул көче белән табыш итеп тереклек кыйлыр иде. Бервакытны ул падишаһ хезмәтендәге бай туганы әйтте: «Әй туганым, ник падишаһ хезмәтенә кермәйсән? Таки каты хезмәтләрдән котылыр идең»,— диде. Ул туганы әйтте: «Син ник кул көчең белән тереклек кыйлмайсән? Таки хезмәт хурлыкыннан вә кимсетелүдән котылыр идең. Хәкимнәр әйткәннәрдер ки, үз икмәгеңне ашап өйеңдә утыруың, кеше хезмәтендә алтын кәмәр баглавыңнан артыкракдыр…» Үз көчең белән тапкан бер тиенең кеше көче белән хасил булган мең тиеннән бәрәкәтлерәкдер.
УНЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Нуширван падишаһ сараенда бер груһ хәкимнәр бер мәслихәт хосусында сөйләшеп утырырлар иде. Ул мәҗлестә Бөзәрҗөмһөр һәм бар иде. Әмма ул һич сүз дәшмәенчә сөкүт кыйлып утырыр иде. Әйттеләр: «Я, Бөзәрҗөмһөр, син бу хосуста безнең сүземезгә бер дә катышмайсән»,— диделәр. Бөзәрҗөмһөр әйтте: «Вәзирләр — табиблардыр: авыру түгел кешегә дару бирмәйләр. Мин күрәмен ки, сезнең фикерегез растдыр, бу тәкъдирдә минем катышуымның хикмәте бер дә юкдыр»,— диде. Әй угыл, Бөзәрҗөмһөрдән сиңа тәрбия шулдыр ки, хәкимнәр булып хәкимнәр урынсыз йирдә кеше сүзенә катышмадылар. Кешенең сөйләшә торган сүзен кисеп сүз әйтмәк — начар холыкдыр. Әгәр кеше сүзенә катышмакчы булсаң, мәҗлесдәшләрең сүздән туктаган арада сүзгә катышкайсән.
УНБЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Искәндәр Румидан сорадылар: «Мәшрикъ вә мәгъриб илләрен ничек итеп алдың. Элкеге падишаһлар никадәр гаскәр вә акча, вә хәзинә түгеп тә алалмаганнар иде»,— диделәр. Искәндәр әйтте: «Һәр мәмләкәтне алдым, халкын рәнҗетмәдем. Вә элгәре падишаһларны изгелектән гайре нәрсә белән зекер кыйлмадым»,— диде. Әй угыл, имде күрдең, ниндәен тәрбияле кешеләр бар, имеш. Хилем вә йомшаклык белән бөтен мәмләкәтне яулап алалар; хилем вә йомшак сүзле булырга тиеш: гәрчә дошманың булса да, изгелектән гайре зекер кыйлмагайсән.
УНИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Олуглардан берәү бер падишаһтан сорады: «Фәлән дәрвиш хакында ни әйтәсән? Бәгъзеләр аны хурлыйлар»,— диде. Ул падишаһ әйтте: «Мин тышкы яктан караганда гаеп күрмәймен, әмма эче, күңеле — билгесездер. Шуңа хөкем итә алмаймән»,— диде. Әй угыл, фәкать үзеңнең шигең белән генә: «Бу кеше фәләндер»,— дип, кеше өстенә гаеп исбат итмәк хатадыр. Моны явызлык диерләр, хәрам эшдер, моннан саклан.
УНӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Шәех Сәгъди әйткән икән: «Хаҗда Габделкадыйр Гилянины күрдем. Кәгъбәгә башын куеп яткан: «Әй ходаем, гафу кыл! Әгәр гафу итмәсәң, кыямәттә күзсез итеп каберемнән кубар: изге кешеләр арасында оятка калганымны күрмәсәм иде!» — дип такмаклый икән. Әй угыл, дөньяда бер кечкенә генә гаебеңне дә кешеләр күзенә күрсәтергә ояласың. Кыямәттә, пәйгамбәрләр, изгеләр һәм бөтен дөнья халкы күз алдында гаепләреңне һәм гөнаһларыңны йөзеңә бәрсәләр, анда бит качарга урын булмаячак. Инде сиңа тәрбия булыр: ахирәттә йөзеңә чыгарлык гаепне эшләмә. Габделкадыйр Гиляни кебек изге кешеләр шул кадәр курыкса, сиңа, миңа — ни кала?! Иманлы булу фарыздыр.
УНДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Изгеләрдән бер адәм бер падишаһны төшендә күрде — оҗмахта утырыр. Вә дәхи бер фәкыйрь суфыйны күрде — җәһәннәмдә газапта, имеш. Сорады: «Бу падишаһ бу дәрәҗәне ни белән тапты да, бу фәкыйрь суфый бу түбәнлеккә ни сәбәпле төште? Без моның хилафын уйлайдыр идек»,— диде. Әйттеләр: «Падишаһ — фәкыйрьләрне вә дәрвишләрне сәүгән өчен оҗмахлык булды. Әмма бу фәкыйрь — падишаһларга якынлыгы сәбәпле җәһәннәмлек булды»,— диделәр.
УНБИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Юнан вилаятендө бер кәрванны талап, хисапсыз малларны алып киттеләр. Сәүдәгәрләр бик еглаштылар, аллаһе тәгаләдән ярдәм теләделәр. Ни файда. Ул кәрван эчендә Локман хәким бар иде. Берәү әйтте: «Я хәким, ул угрыларга берничә хикмәт кәлимәләре әйтче, таки малларымызны кайтарып бирсеннәр»,— диделәр. Локман әйтте: «Аларга хикмәтнең тәэсире тимәс»,—диде. Ягъни кара күңелгә хикмәт вә вәгазь әсәр итеб, ташка кадак кагып булмайдыр, диде…
УНАЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Локман хәкимнән сорадылар: «Син әдәпне кемнән үгрәндең?»— диделәр. Локман әйтте: «Әдәпсезләрнең әдәпсезлеген күреп, үземә килешмәгән кебек булды да, һаман андаен фигыльләрдән саклана килдем, әдәпле булдым»,— диде. Әй угыл, гакыллы балага атлам саен гыйбрәтләр бар, вәгазьләр бар, мәгърифәт хасил итә күр.
УНҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Хикаять кыйлынмышдыр ки, бер дәрвиш кичендә бик күп тәгам ашап, сәхәргә кадәр бертуктаусыз намаз укый, имеш, диделәр. Моны бер гакыл иясе ишетеп әйтте: «Әгәр, бичара, ярты кадак икмәк ашап ятып йокласа, күп артык булыр иде». Әй угыл, корсакны күп тутырмак файдага түгелдер.
УНСИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Шәех Сәгъди сөйләгән икән: бер сәфәремез вакытында, ялда, төн урталарында уянып китсәм, ни күзем белән күрим: бер юлдашыбыз, бер читтәрәк, җырлап-елап, шигырьләр әйтеп, күзен дә йоммастан төнне уздырды. «Бу ни хәл тагы?!» — дип сорадым. Әйтте: «Былбылларны күрдем: куактан куакка очып, аһ-зар кылалар. Киекләр — таулардан әрнүле авазлар салалар. Бакалар — суда иңриләр. Төрле җанварларның шау-шуыннан урманнар гөрләп тора. Шундый фикергә килдем: барлык җан ияләре, киекләр, кошлар, йокламастан зикер-тәсбих әйткән бер вакытта, минем изрәп йоклап ятуым аңкаулык булмасмы?» — диде.
УНТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Бик озак заманнар бер урманда үлән вә яфрак белән тәрбияләнеп тереклек кыйлгучы бер дәрвиш бар иде. Бер падишаһ ул дәрвишкә хәлен белергә барды. Әйтте: «Я шәех, әгәр мәслихәт күрсәң, шәһәрдә тор, сәнең өчен урын хәзерләем, тыныч вә рәхәт гыйбадәт кыйлып ятыр идең»,— диде. Дәхи дә синең бәрәкәтле нәфесең белән файдаланыр идек. Вә һәм сәнең изге гамәлләреңә безләр дә иярер идек диде. Дәрвиш кабул итмәде. Дәүләтнең зур кешеләре падишаһка әйттеләр: «Мәслихәт шулдыр ки, берничә көннәргә ул дәрвишне шәһәргә китереп, бераз кунак итеп караек, кәефенә хуш килеп бәлки торырга да разый булыр»,— диделәр. Бәс, теге дәрвишне шәһәргә чакырып китерделәр, бер сарайда үзенә хас бер урын хәзерләделәр. Анда шундый гүзәл вә хозур ки, әгәр мәет керсә дә хәят табар. Падишаһ ул дәрвишнең хезмәтенә бер чибәр йөзле кәнизәк йибәрде, янә гүзәл сыйфат бер егет йибәрде. Аннан соң ул дәрвиш ләззәтле ризыкларны татып карый башлады. Ләтыйф вә йомшак киемнәрне кия башлады. Вә татлы эчемлекләр белән, вә хуш исле җимешләр белән тәрбияләнә башлады. Вә кәнизәкнең гүзәллегенә тамаша кыйлып күз сала башлады. Бервакытны падишаһ ул дәрвишне күрмәгә карар кыйлды. Килеп күрде ки, дәрвишемез элгәреге дәрвишлек сыйфатыннан чыкмыш; куллары агармыш, йөзләре кызармыш, үзе вә нәфесе симермеш — җефәк мендәрләргә таянмыш, ай йөзле бер кәнизәк хезмәтенә тормыш, тависдай бер егет баш очында җилпәзә тотмыш. Падишаһ хәйран булды. Әйтте: «Бу ике таифәне, ягъни голяманы вә дәрвишләрне мин дуст тотадыр идем»,— диде. Бер вәзир әйтте: «Әй падишаһым, голямага алтын бир, таки гайреләр һәм галим булырга җөрьәт итсеннәр. Дәрвишләргә щундаен нәрсә бир ки, урыннарында дәрвиш булып калсыннар»,— диде, ягъни ләззати дөньядан алар юнәлеш алмасыннар димәкдер.
ЕГЕРМЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Мисыр шәһәрендә ике әмирзадә бар иде. Берсе гыйлем үгрәнде, берсе мал җыйды, бай булды. Ул берсе голяма булды, бу берсе — финанс министры булды. Бәс, бу бай булганы галим булганына кимсетү күзе белән карар иде вә әйтер иде: «Мин солтанлыкка ирештем, син һаман бер ноктада торасән»,— диде. Галим әйтте: «И туганым, аллаһе тәгаләгә шөкер итмәк минем тарафымдадыр, чөнки мин пәйгамбәр мирасын таптым, әмма син фиргавен мирасын алдың»,— диде. Әй угыл, бу кыйссадан сиңа тәрбия шулдыр ки, канәгать кирәк. Гыйлем, әлбәттә, пәйгамбәр мирасыдыр.
ЕГЕРМЕ БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Гаҗәм падишаһларыннан бер падишаһ бер оста табибны пәйгамбәр галәйһессәлам хезмәтенә йибәрде. Ул табиб ничә еллар гарәб илләрендә торды. Һичбер кеше моңар: «Миңа дәва кыйл»,— дип, янына килмәде. Бер көн ул табиб пәйгамбәр галәйһессәлам янына килеп шикаять кыйлды. «Фәлән кадәр көннәр монда торамын, һичкем миңа илтифат кыйлган кеше юк»,— диде. Пәйгамбәр галәйһессәлам әйтте: «Бу халыкның гадәтләре шулдыр ки: ашыйсылары килми торып — һич тәгам ашамаслар, вә тамаклары туймас борын тәгамнан кул тартырлар, ягъни тәгам туйганча ашамаслар»,— диде. Табиб әйтте: «Сыйхәтне булдырмак нәрсә шул лабаса»,— дип, йир үпте дә китте. Имде, әй угыл, бу хикәят тәрбияңне йиткердеме? Имде корсагың тулганча ашама, сыйхәттә булырсән, аз белән канәгать кыйл.
ЕГЕРМЕ ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Бер адәм гомерендә ничә мәртәбә тәүбә кыйлды, һаман тәүбәсен сындырды. Аксакаллардан берәүгә моны шикаять кыйлды: «Тәүбәмне тота алмаймын, гаҗизмән»,— диде. Ул аксакал әйтте: «Мин шуйлә гөман кыйламын ки: син күп ашарга гадәтләнгәнсән, нәфесне җиңмәк бик читен эшдер. Син нәфесне тәрбия кыйлсаң, ул сине шуйлә зынҗырлар ки, бервакыт сине йыргар»,— диде. Бәс, әй угыл, нәфсең симергән саен, ул сине һәлакәткә тартыр. Дөньяда баһадир шул кешедер ки, — нәфесен җиңәр.
ЕГЕРМЕ ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ишеттем ки, бер фәкыйрь дәрвиш ачлык утына көйгән, бер-берсе өстенә җамаган кием кигән… Дустларыннан берсе әйтте: «Ник утырасән? Ошбу шәһәрдә фәлән кеше бар, мохтаҗларның хаҗәтен үтидер. Әгәр синең дә халеңне белсә, халеңә шәфкать кыйлыр иде»,— диде. Ул фәкыйрь әйтте: «Тик тор. Фәкыйрьлектә үлмәк, кешегә хаҗәт белән бармактан хәерлерәкдер»,— диде.
ЕГЕРМЕ ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Хорасан вилаятендә ике дәрвиш бар иде, бер-беренә юлдаш булып сәфәргә чыктылар. Бере бик зәгыйфь иде, руза тотып ике көнгә бер мәртәбә авыз ачар иде. Бере куәтле иде, көн дә өч мәртәбә тәгам ашар иде. Бер шәһәргә керделәр. Ул шәһәрдә боларны, сез шымчыларсыздыр дип, тотып хакимнәренә илттеләр, бер ханәгә яптылар. Ике җомга тикшергәннән соң белделәр ки, гөнаһсыз адәмнәр, имеш. Чыкарып йибәрергә әмер булды. Зинданханәнең ишеген ачып керделәр, күрделәр ки, куәтле дигәне җан тәслим кыйлмыш. Зәгыйфьне карадылар, зәгыйфь дигәне — җанын сәламәт асрамыш. Моңар бик гаҗәпкә калдылар. Бер хәким әйтте: «Әгәр моның хилафы вакыйг булган булса, гаҗәп булыр иде. Чөнки ул берсе — күп ашаучы икән, озак ачлыкка тәкать тота алмаган, үлгән. Әмма икенчесе — бер сакланучан адәм, имеш, үзен саклаган вә сабыр кыйлган, сәламәт калган,— диде. Әй угыл, нәфесен бик тәрбия кыйлган кеше катылыкка чыдамыйдыр.
ЕГЕРМЕ БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Хәкимнәрдән бер адәм үзенең углын күп ашаудан тыйды. Әйтте: «Әй угыл, күп ашау кешене сырхау итәдер, күп ашама»,— диде. Углы әйтте: «Әй ата, ачлык кешене үтерәдер, фәлән кеше ач үлгән диләр, күп ашап үлде дигәнне ишеткәнем юк». Атасы әйтте: «Алай да, углым, үлчәү белән ашамак кирәк. Күп ашау адәмне үтермәсә дә, күп яхшылык та күрмәйдер. Вә исраф буладыр, исраф хәрамдыр»,— диде. Бу кыйссадан сиңа бер тәрбия хасил булсын ки, китап әйткән сүзне күңелеңә сеңдер.
ЕГЕРМЕ АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Бер фәкыйрь бервакытны бик мохтаҗ булып калды. Дустларыннан берсе әйтте: «Фәлән кеше бик бай вә нигъмәт иясе адәмдер, әгәр синең мохтаҗ икәнеңне белсә, шаять шәфкать кыйлыр»,— диде.
Бу фәкыйрь әйтте: «Бәлки шулай булыр иде, әмма мин аны белмәймен»,— диде. Ул кеше әйтте: «Әйдә, мин үзем күрсәтәем аны сиңа»,— диде. Бергә бардылар. Бу фәкыйрь, барып йиткәч, ишегалдында берәүне күрде: иреннәре салынган, күңелсез вә хафа утырыр. Бу фәкыйрь бер сүз әйтмәенчә кайтып китте…
ЕГЕРМЕ ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Муса галәйһессәлам бер фәкыйрьне күрде: ялангач, киеме юклыктан, комга күмелеп яткан. Фәкыйрь әйтте: «Йа, Муса, дога кыл — аллаһ тәгалә миңа байлык бирсен, бу фәкыйрьлегемә чыдарлыгым калмады»,— диде. Муса галәйһессәлам дога кыйлды. Аз вакыт эчендә аллаһ тәгалә теге фәкыйрьне бай итте.
Беркадәр вакыт үткәч, Муса галәйһессәлам аның белән тагын очрашты. Бер җирдә күп халык тупланган, шау-гөр килә. Муса галәйһессәлам сорады: «Бу ни тавыш, ни хәл булды?» Әйттеләр: «Бу — фәлән кеше, күп эчеп исергән дә, сугышып, бер кешене үтергән. Аны, хөкем итеп, җәза мәйданына алып баралар». Муса галәйһессәлам аллаһ тәгаләнең хикмәтләренә хәйран калды. «Кара инде, уйламый дога кылганмын»,— дип үкенде, тәүбә итте.
ЕГЕРМЕ СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Шәех Сәгъди хикаять кыйлмышдыр хис «Замананың үзгәрүеннән һәнүз еглаганым вә шикаять кыйлганым юк иде. Мәгәр бервакытны аягыма кияргә юк иде, аякларым ялангач, Күфә мәсҗеденә килдем. Бер аяксызны күрдем, вә аллаһе тәгаләгә шөкер вә сәна кыйлдым, вә аягым ялангачлыгына сабыр кыйлдым»,— диде. Имде, әй угыл, бу кыйссадан сиңа бераз тәрбия бирәем.
ЕГЕРМЕ ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Бер көчсез, зәгыйфь балыкчының кармагына бик зур балык эләкте. Балыкчы ул балыкны тартып чыгара алмады: куәте җитмәде. Балык кармакны өзеп качты. Башка балыкчылар, моны күреп, әрләделәр һәм шелтәләделәр: «Һи, ачык авыз, кармагыңа эләккән шундый балыкны ычкындырдың!» — диделәр. Балыкчы әйтте: «Әй, егетләр, миңа Насыйб булмаган булгач, мин нишли алам? Һәм балыкның да көне бетмәгән»,— диде.
Балыкчы — насыйб булмаган балыкны тоталмый.
Балыкның әҗәле җитмәсә, кармакка эләкми.
Шулай инде, халык арасында гел фәкыйрь шелтәгә тарый.
УТЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Бер сәүдәгәр үзенең сәүдәсендә мең алтын зарар итте вә углына әйтте: «Әй угыл, бу серне кешегә әйтергә кирәкмәс»,— диде. Углы әйтте: «Әй ата, фәрман сәнеңдер. Вә ләкин бу серне яшерүдән безгә ни файда булыр?» Атасы әйтте: «Таки ике кайгы булмасын дип әйтәмен ки, бер кайгы — хәзинәмез кимүе, икенче кайгы — күршеләремезнең шәматәсе»,— диде. Әй угыл, шәматә дигән нәрсә мәзмүм холыкдыр, шәматәдән саклан, ягъни берәүнең кайгысын яки зарарын күреп, яки ишетеп, сәвенмәкне шәматә диерләр.
УТЫЗ БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Гакыл иясе вә фазыйләтле бер егет бар иде. Әмма ничә мәртәбә галимнәр вә акыл ияләре арасында утырыр, бер сүз сөйләмәс иде. Атасы әйтте: «Әй углым, белгәнеңне ник сөйләмәйсән?» — диде. Углы әйтте: «Куркамын ки, әгәр белгәнемне кешегә белдерсәм, галим икән дип, минем белмәгән нәрсәмне сорарлар да оятлы булырмын»,— диде. Әй угыл, бу хикаятьтән сиңа файда шулдыр ки, бернәрсәне тәмам нигезенә төшенеп белмәсәң, телеңә китермә.
УТЫЗ ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Бер падишаһ үзенең углын остазга гыйлем укымага бирде. Остаз күп иҗтиһад белән падишаһның углына тәгълим бирде, вә яман нәрсәләрдән тыйды, вә кайчак кыйнады. Бу бала, тәкатьсезлегеннән, атасына кайтып шикаять кыйлды, тәнен ачып күрсәтте. Атасы моңар хафаланып остазны чакыртты, әйтте: «Әй остаз, гавам балаларын бу кадәр җәфа кыйлмайсаң икән, безнең баламызга бу кадәр җәфа вә җәбер күрсәтәсән, ни сәбәпдер?»— диде. Остаз әйтте: «Әй падишаһ, аның өчен ки, гавам балаларына игътибар юкдыр; әмма падишаһ балалары җәфа ни нәрсә, җәбер ни нәрсә икәнен белеп үссеннәр. Таки падишаһ булганнан соң, җәбер вә золым ни икәнен белеп, саклансын. Әгәр падишаһтан вә падишаһ балаларыннан җәбер вә золым башланса, илдән илгә йөртерләр». Вә олуг кешеләрнең вә байларның балаларын, тәрбия вә дә ки тәртип бирүдә гавам балаларыннан артыграк карарга тиеш, ягъни узындырмаенча, тыгызрак тотып тәрбия кыйлырга тиеш, бай дип, иркенлек кыйлырга ярамый.
УТЫЗ ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, балаларга тәгълим бирсәң, кечерәк вакытта бик иҗтиһад кыйл, «Әлгыйльме фи с-сәгъри кә нәкаши фи л-хәҗәри» мазмунынча[2] чыбыкны нечкәрәк чагында бөгү уңайракка киләдер. Кечерәк вакытта күп фәннәргә төшендермәк кирәк, математиканы аз-аз белдермәк тиеш. Әмма бу балаларга сабак укыту хосусында сиңа яхшырак тәрбия бирәсем бар.
УТЫЗ БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Бер падишаһ углын бер остазга бирде, әйтте: «Әй остаз, бу бала сәнеңдер, үз низамыңча яхшы тәгълим биргәйсән»,— диде. Бәс, остаз бу падишаһ баласына башка балалар белән бер дәрәҗәдә белем бирде. Ләкин падишаһ баласы гавам балалары йиткән дәрәҗәгә йитмәде. Бәс, падишаһ шелтәләмәкче булды. Остаз әйтте: «Әй падишаһ, тәрбия бердер, ләкин сәләтлелек башкадыр»,— диде. Бәс, әй угыл, гавам балалары күбрәк бай балаларыннан өлгеррәк вә зирәгрәккә киләдер. Мән сәңа шуның өчен әйтәмен, бай балаларына артыграк иҗтиһад сарыф кыйлмак кирәк, алар бик иркә булалар.
УТЫЗ АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Бер гарәп үзенең углына әйтте: «Бак, угыл, кыямәт көнендә синнән: «Син кем углы?»— дип сорамаслар, бәлки: «Ни гамәл китердең?» — дип сорарлар»,— диде.
УТЫЗ ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Шәех Сәгъди риваять кыйлмышдыр ки, бер фәкыйрь адәм бар иде, гомерендә бала күрмәде, аллаһе тәгаләдән сорады: «Әгәр углым булса, ошбу өстемдәге киемемнән башка, милкемдә нәрсә юктыр, аны сатып фәкыйрь-фокарага өләшер идем»,— дип нәзер кыйлды. Бәс, аллаһе тәгалә аңа бер угыл рузи кыйлды. Бик шатланып, әйткән нәзерне тотты, фәкыйрьләргә хәер кыйлды. Берничә елдан, янә Шам сәфәреннән кайтканда, юлым шул шәһәргә тугры килеп, ул кешене сораштым. Әйттеләр, зиндандадыр. «Ни сәбәпле зинданга төште?» — дип сорадым. «Углы бер вакытны хәмер эчеп сугышып, бер адәмне үтергән иде, һәм шәһәрдән качкан иде. Углын тапмагач, углы урынына атасын зинданга салдылар». Әй угыл, ошбу заманамызда да моңар охшашлы вакыйгалар бардыр ки, ниндәен байлар бар, балалары яшь вә кечкенә заманда, кырык-илле мең, йөз мең белән сәүдә кыйлгучылар. Балалары үсеп йиткәч, фәкыйрь вә мохтаҗлыкка калалар. Ул нидәндер? Әлбәттә, кечкенә вакытта балаларын яхшы тәрбия кыйла белмәгәнлектәндер.
УТЫЗ СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Бер олуг галим әйтте: «Һәрбер дошман, аңа яхшылык иткән саен, дошманлыгын киметә. Тик нәфесе генә, үзенең таләбен канәгатьләндергән саен, сиңа каныга төшә».
УТЫЗ ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Хикмәт мал дигән нәрсә — гомерне тынычлык белән кичермәк өчендер; түгелдер ки, фәкать мал җыймак өчең. Бер гакыл иясеннән сорадылар. «Изге бәхетле кемдер, дәхи явыз бәхетле кемдер?»— диделәр. Ул кеше әйтте: «Изге рәхәтлелекнең галәмәте шулдыр ки, дөньяда сакланучан булыр, ахирәтне онытмас, гыйбадәтчән булыр… аз сүзле булыр… хәрамнан сакланыр, изгеләргә мәхәббәт итәр, кече күңелле булыр, җумарт булыр, шәфкатьле булыр. Әмма явыз бәхетле шулдыр ки, мал җыярга хирыс булыр, нәфесенә иярер, күп сөйләшер… явызларны яратып, явыз холыклы булыр, хәйләкәр булыр, шәфкатьсез булыр, саран булыр, үлемне онытыр. Әй угыл, бу урында сәңа яхшы бер тәрбия бардыр ки, изге бәхетле бул, явыз бәхеттән саклан, монда сиңа изге бәхет галәмәтләрен санап китерүдән максуд, сине изге бәхетле кыйлмакдыр.
КЫРЫГЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Муса галәйһессәлам Карунга мондый нәсихәт бирде: «Аллаһ тәгалә сиңа ихсан кылды — сине бай итте. Инде син дә ихсан һәм изгелек кыл»,— диде. Карун Мусаның сүзен тыңламады. Малы-мөлкәте белән аны җир йотты. Әй угыл, берәү сиңа изге нәсихәт кылса, җаның-тәнең белән аны тыңла — ул өйрәткәнчә гамәл кыл.
КЫРЫК БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, ике төрле таифә бардыр ки, файдасызга вә мәгънәсезгә зәхмәт чигәрләр. Бере шулдыр ки, акча вә мал җыяр, үзе файдаланмас. Янә бере шул галимдер ки, гыйлем үгрәнде, гамәл кыйлмады. Бу ике таифә җөмләсеннән була күрмә, әй угыл.
КЫРЫК ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Һәрбер сереңне дустыңа әйтмә, чөнки кайдан беләсең, бервакытны дошман булып китәр. Дошманыңа, кулыңнан килсә, зарар итмә, бәлки бервакытны, үзеңә дус булыр. Дустыңның дустына да ышаныч юк, аң бул. Әмма ике дошман арасында сүз сөйләсәң, белеп сөйлә: әгәр дуслансалар, үзеңә оят килмәсен.
КЫРЫК ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Дустың белән сөйләшкәндә акрын сөйләш, сөйләшкән сүзең дошманыңа ирешмәсен. Хәтта бер дивар янында сөйләсәң дә, гакыл белән сөйләш, таки дивар артында колак булмасын. Әмма дошманның нәсихәтен кабул итмәк хатадыр. Ләкин ишетмәкнең гаебе юк, чөнки гыйбрәт алып гамәл кыйлгайсән.
КЫРЫК ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Куәте барында изге гамәл кыйлмаган кеше зәгыйфь вакытында катылык күрер.
КЫРЫК БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, йиде төрле кешегә киңәш итмә. Әүвәл, надан кешегә киңәш итмә, чөнки надан кеше, үзенең наданлыгына булышып, сине азгынлык юлына салыр. Икенче, дошманыңа киңәш итмә, чөнки дошман кеше сине һәлакәткә тартыр. Өченче, хасидкә вә көнче кешегә киңәш итмә, чөнки көнче кеше синең нигъмәтеңә зыян килүен теләр. Дүртенче, икейөзле кешегә киңәш итмә. Чөнки ул кеше һәркайчан адәмнең ризалыгын гына карап торыр. Бишенче, куркак кешегә киңәш итмә, чөнки куркак кеше сиңа һичбер мәслихәт бирергә җөрьәт кыйлмас. Алтынчы, саран кешегә киңәш итмә, чөнки саран кеше мал җыярга хирысдыр, анда дөрес киңәш юктыр. Йиденче, малга комсыз кешегә киңәш итмә, чөнки нәфес арзуына ияргән кеше нәфесенә каршылык кыйла алмас.
КЫРЫК АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Халыкка икмәк-тоз күрсәтмәгән кешенең үлгәч тә исемен телгә алмаслар. Тереклеге белән сөендермәгән кешенең үлеменә дә бик кайгырмаслар.
КЫРЫК СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, үзеңнең сихәтеңә вә үткән көннең сәламәтлегенә масаеп вә алданма. Чөнки гомереңнең вакыты аздыр, даимән сихәттә булмакың бар. Бәс, сихәтнең кадерен бел, үзеңне хайван дәрәҗәсеннән чыгар. Ләкин сихәтлекне саклау шартлары күпдер.
КЫРЫК ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Әй угыл, сачкәнеңне урырсың, кыйлганыңны күрерсең, ягъни изге эш кыйлсаң, изге җәза алырсың вә явыз эш кыйлсаң, михнәткә вә газапка лаек булырсың.
ИЛЛЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, саран кеше фәкать үз малының каравылчысыдыр вә варисларының хәзинәчеседер, ягъни үзенең малына бары каравыл тора вә варисларына тапшырмак өчен бары вакытын көтәдер. Бу хикмәтләрнең гарәпчәсе «Фәвакиһелҗөләса»[3] дә.
ИЛЛЕ БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, әхлакы яман кешегә вә явыз холыклы кемсәнәгә күркәм фигылең вә изге холыкларыңны күрсәтмәк белән вәгазь вә нәсихәт кыйл, телең белән нәсихәт кыйлганчы фигылең белән нәсихәт кыйл димәкдер. Шаять ки, бу сүзне бәян кыйлмасам да фәһем итсәң кирәк.
ИЛЛЕ ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, яхшылыкның кадерен белмәгән кешедән ерак булган яхшы. Берәүгә бер яхшылыгың тисә — сөйләп йөрмә, берәүдән яхшылык күрсәң — фаш кыйл, онытма.
ИЛЛЕ ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, һәрникадәр җисмеңдә сихәт вә затыңда яшьлек вә егетлек булса да тәүбәсез вә васыятьсез ятып йоклама. Адәмнең әҗәле күз белән каш арасындадыр.
ИЛЛЕ ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, күршеләрен игътибарсыз вә ихтирамсыз тоткан кеше газиз вә хөрмәтле була алмас. Вә карендәшләрен мәхрүм куйган кеше — малының рәхәтен табалмас. Саф күңелле вә күркәм фигыльле булган кешене олылау вә ихтирам кыйлмак зарурдыр.
ИЛЛЕ БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, бер кеше сине явыз холкы белән рәнҗетсә, эчкерсезлегең белән аңа вәгазь кыйл, ягъни аннан ачу алаем дип мәшәкать чикмә. Егетлек вә кешелеклелекнең тәмамендәндер ки, һәрни җәһәттән булса да, гайреләрдә булган хакыңны оныткайсән. Гайренең синдә булган хакын хәтереңдә тоткайсән, моны егетлек диерләр. Үч алырга вә җәза бирергә көч җитә торып гафу белән мөгамәлә кыйлмак барча изге холыкларның күркәмерәгедер.
ИЛЛЕ АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Берәүнең мохтаҗ икәнен беләсән икән, вә һәм, миннән хаҗәт теләр, дигән уең бар икән, үзе сорамас борын тизрәк бирә күр.
ИЛЛЕ ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй, угыл, берәүгә иткән игелегең вә ярдәмеңне вә аңар иткән яхшылыкыңны әйтеп, «Мин сиңа фәлән яхшылыклар кыйлдым»,— дип сөйләп йөрсәң, адәм тарафыннан рәхмәт вә аллаһе тәгалә тарафыннан савап өмид итмә. Син исенә төшермәсәң дә, ул кеше үзе дә белә.
ИЛЛЕ СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, тар холыклы кешенең ризкы да тар була, имеш. Киң холыклы вә сабырлы булырга тырыш. Тугры сүзле кешенең матурлыгы артык булыр, нитәкки сүзендә вә фигылендә тугры кешегә халык: «Һай, матур кеше икән»,— дип мәхәббәт итәдер.
ИЛЛЕ ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Хәерле мал шулдыр: хәләлдән килер; изге юлга сарыф кылыныр. Хәерсез мал шулдыр: хәрәмнән килеп, начарлык һәм әшәкелекләр юлына сарыф кылыныр. Әй угыл, игелеклелек юлында хәләл кәсептән хасыйл булган малны хәрәмгә сарыф кылырга ярамый. Һәм аны хәрәмгә сарыф кылырга Аллаһ тәгалә ирек бирми. Хәләлдән килгән акча һич тә хәрәмгә китмәс. Иясе андый малның игелеген үзе күрер, ул кеше үлгәнче бу байлыгыннан аерылмас. Ә хәрәмнән килгән мал исә иясенә йокмый. Ул — хәрәмнән килгән һәм тагын хәрәмгә китеп бетәдер; китә башласа, иясе аны туктата алмыйдыр, тиз вакыт эчендә мохтаҗга каладыр.
АЛТМЫШЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Әй угыл, белеп тор ки, сиңа изгелек кыйлган кешегә яманлык кыйлма, вә сиңа нигъмәт биргән кешене хурлама вә кимсетүле караш белән карама, залимлыгы күп булган кеше тиз һәлак буладыр, вә һәм дошманнары күп буладыр. Залимлыктан зиядә сакланмак кирәк.
АЛТМЫШ БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Залимнарга өстенлек вә ярдәм биргүче кеше — залимнарның берседер вә адәмиләрнең явызрагыдыр. Әмма, әй угыл, залимлык дигән нәрсә акча вә гайре нәрсә хакында гына түгел, бәлки сүздә вә фигыльдә һәм залимлык буладыр.
АЛТМЫШ ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Халык арасында берәүне вәгазь вә нәсйхәт кыйлмак — аның башына сукмак кебекдер. Һичшиксез, ул кеше сиңа дошман булды. Ул синең нәсихәтеңне тоту кая, хәтта синең һәлакеңә юл эзләр. Халыкка сыпыйлыгыңны (суфыйлыгыңны) күрсәткән булып, булыр-булмас йирдә нәсихәт кыйлган булып маташма.
АЛТМЫШ ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, карендәшләрчә аралаш, ятларча мөгамәлә кыйл. Ягъни алышта-бирештә: «Бу — карендәш кеше»,— дип өстенлек кыйлма. Вә дәхи алышта-бирештә: «Мин карендәш кеше ләбаса, азрак өстенлек кыйл»,— димә. Чөнки мал башка, карендәшлек башка, бу хосуста яклашу ачу тотуга вә дошманлыкка сәбәпче буладыр. Әгәр яклау кыйлышмак кирәк булганда да сәүдәләшү тәмам булгач кыйлмак тиеш.
АЛТМЫШ ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Тел җәрәхәте кылыч җәрәхәтеннән ачырактыр вә яманрактыр, ягъни телдән әйтелгән ачы вә кабахәт сүзләрнең адәмгә әсәре тәнеңне пычкы белән кискәннән дә ачыракдыр. Әй угыл, һичбер кешегә телең белән җәрәхәт салма, ни яман сүз әйтмә. Адәмнең җанына тия торган сүз әйтмә. Әмма бер сүзне син кулай хисаплап әйтерсән дә, кешенең күңеленә бик каты тияр. Әй угыл, каты сүзле булма. Изге холык белән вә йомшаклык белән татлы сүзләр сөйләшмәк ризыкның ачкычыдыр, димешләр. Яхшы вә йомшак сүзгә адәмнең күңеле эреп китәдер. Кешегә ашыгып сүз әйтсәң вә ашыгып җавап бирсәң, һичбер хата сүз садир булмаенча булмас.
АЛТМЫШ БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Һәр эшнең ахырын фикер кыйлып вә уйлап эш кыйлган кеше бәла вә кайгыдан имин булыр, вә сәламәт калыр. Уйламаенча, ашыгып эш кыйлган кеше һичбер тәүбә вә үкенеч тартмай калмас.
АЛТМЫШ АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Әй угыл, бер йиргә керсәң, әүвәл ничек итеп чыгасыңны уйламак кирәк… Бер ишекне ачсаң, ничек итеп ябармын дип уйламак кирәк. Ягъни бурычка керсәң, ничек итеп түләрмен дип, әүвәл түләвеңне искә төшер. Вә дәхи бер эшкә керешсәң, ничек итеп тәмам кыйлырмын дип, тәмам кыйласыңны искә төшер.
АЛТМЫШ ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ялганчылык белән аты чыккан кеше һәрникадәр тугры сүз әйтсә дә, ышандырмайдыр. Бер мәртәбә ялганчылыгың сизелсә, чын сүзеңә дә ышанмас булырлар…
АЛТМЫШ СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әгәр вак вә түбән җанлы кемсәнәләр вә наданнар олуглар дәрәҗәсенә ирешсәләр, олуглар вә кешелекле адәмнәр һәлак дәрәҗәсенә төшәрләр, ягъни яхшы күңелле адәмнәрнең кадере калмас. Әй угыл, яман холыклы вә тар холыклы кемсәнәләрдән кач вә ерак кит, күркәм холыклы кемсәнәләрдән аерылма вә әхлакы күркәм белән тиңдәш бул.
АЛТМЫШ ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Әй угыл, әйткән сүз аткан ук кебекдер, һәрбер сүзне уйлап сөйләшергә кирәк, авызыңнан чыккан кире кайтмас. Гөнаһлы була торып та, тәүбәгә ашыкмаган кеше — гөнаһысы кечкенә булса да зурга әйләнәдер.
ҖИТМЕШЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Акыл белән тотсаң вә сарыф кыйлсаң, аз нәрсә дә бәрәкәтле буладыр, вә уйламаенча тотып исраф кыйлсаң, күп нәрсә дә йитмәйдер… Әй угыл, гакыллы кеше шулдыр ки, кулындагын саклар, бу көнге эшен иртәгә калдырмас.
ҖИТМЕШ БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Гыйззәтлелек вә олуглык — зур тырышлык беләндер, чергүче туфрак белән иңмәсдер, ягъни озын буй вә олуг сакал, вә җуан корсак белән түгелдер. Болар барысы да череп туфрак буласы нәрсәдер, олуглыкка илтә торган нәрсә түгелдер. Зур тырышлыктан вә күркәм әхлактан ялангач булып та, буй белән вә җәмал белән, вә кыяфәт белән олуглыкны эстәмәк — гаять ахмаклыктыр. Вә дәхи олуглык вә игелеклелек дигән нәрсә гыйлем вә әдәп беләндер вә күркәм әхлак беләндер. Юк исә, күл өстендә яхшы атлар юргалату бер дә олуглыкка вә хөрмәткә илтмәйдер. Әй угыл, адәм булаем дисәң, мондаен юк эшләргә ихлас куйма.
ҖИТМЕШ ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Гакыл ияләре белән вә гыйлем әһле белән аралашу вә сер кыйлмак күңелләрне тергезер. Вә гыйлем вә мәгърифәт әһле белән сер кыйлмак ислемай сатучылар янында тормак белән бәрабәрдер ки, гәрчә сиңа ул ислемай бирмәсә дә, хуш исе борыныңа керәдер. Наданнар вә явызлар белән сер кыйлмак — тимерчеләр янында тормак белән бәрабәрдер: очкыннары сиңа килеп сачрар, шулай ук наданның наданлыгы әсәр итәдер…
ҖИТМЕШ ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, кешенең эшендә яки сүзендә хата күрсәң: «Һай хата кыйлдың, болай кирәк»,— дип хатасын төзәтмә, чөнки синнән гыйлем һәм алыр, сине дошман һәм тотар. Бу эш үз башыма күп килгәне бар, вә ничә мәртәбә кешенең хатасын үгрәтеп үкенгәнем бар.
ҖИТМЕШ ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Адәмнең табигате шуйләдер ки, мәнфәгатен күргән кешегә мәхәббәт итәр, вә зарарын күргән кешегә рәнҗер. Әй угыл, кешегә мәнфәгать итәргә кулыңнан килмәй икән, бары зарарыңны ирешдермә. Ачык йөзле, татлы сүзле бул, дустың күп булыр.
ҖИТМЕШ БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, мал табуның юллары бик күптер. Нинди генә юл булмасын, малны хәләлдән табу фарыздыр. Хәләлдән килгән мал — тотрыклы буладыр. Хәрам мал исә адәмгә йокмыйдыр; тиз кулыңнан китәр, җаваплылыгы һәм авырлыклары гына сиңа калыр. Әмма хәләлдән килгән малыңны саклап тот, хәрәм җиргә сарыф итмә. Малны саклау — малны табу һәм җыюдан авыррак. Саклап тота белмәгәннәре сәбәпле никадәр байлар малсыз калдылар.
ҖИТМЕШ АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Әй угыл, малның килүенә карап байлыгыңны тот, килүенә караганда чыгымнарың кимрәк булсын, дөньяда һич мохтаҗ булмассән. Һәр көн күпме-азмы чыгымнарыңнан артканы сәрмаяңа кушылсын, дәүләтең һаман артыр. Имде малың күп булган тәкъдирдә, фәкыйрь вакытыңны онытма, нитәкки фәкыйрь вакытыңда: «Бу нәрсә бу көнгә йитсен»,— дип сарыф кыйладыр идең, бай булгач, шулай ук хисап белән тот. Чыгымнарын үлчәү белән тоткан кеше мохтаҗ булмайдыр.
ҖИТМЕШ ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Вә әгәр бер дустың яки карендәшең малын яки хезмәтен сиңа тапшырса вә әманәт итсә, үз малың кебек итеп сакла, вә үз хезмәтең кебек итеп башкар. Ул сәбәпле Аллаһ тәгалә синең малыңа бәрәкәт бирер, вә халык арасында әманәткә тугры булып мәшһүр булырсән. Әмма, әй угыл, малыңнан бер нәрсәне бер кешегә әманәт куяем дисәң, исраф итүче адәмгә әманәт куйма. Дәхи комарбазга, ягъни отыш уен уйнаучы кешегә вә хәмер эчкүчегә әманәт куйма.
ҖИТМЕШ СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Вә дәхи, әй угыл, бурыч итәргә һәвәс итмә. Вә файда белән алма, вә заклад биреп акча алма. Чөнки бу эшләр адәмне хурлыкка төшерер. Чөнки кемгә бурычлы булсаң, аңар кол булырсән. Вә дәхи кешегә бурычка акча бирмә, хосусан дустыңа бирмә. Чөнки дустың вакытында үзе белеп бирмәсә, сорамак туры килер, сорасаң рәнҗер, араңызда дуслык бетәр. Дустыңны дошман итмәк җаһиллар эшедер.
ҖИТМЕШ ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Әй угыл, әгәр бер кеше сиңа әманәт куерга теләсә, кабул итмә, үзеңә бәла йөкләмә. Чөнки әманәт саклау — бер бәладер, өч хәвефле ягы бар. Берсе — әманәт нәрсәне үз малларыңнан артыграк саклап интегәсең һәм хуҗасына кайтарып бирәсең. Ул сине комсыз кешегә өйләндереп, алмадым дип баш тартырга мәҗбүр итүе мөмкин. Яки, ул югалып, авыр хәлдә һәм оятка калырсың. Каза күрдем, югалды дисәң дә ышанмаслар. Әйе, әманәт саклаулары — җиңел эш түгел. Әгәр дә инде, әманәтне кабул иттең исә, яхшы сакла һәм хыянәт итмә. Әгәр берәү үзеңә сатарга берәр нәрсә әманәт куйса, сатуың белән, тоткарланусыз, акчасын иясенә тапшыр. Әгәр моны үти алмыйсың икән, әманәт итеп алма; яки саткач, фәләнчә вакыттан соң акча ал.
СИКСӘНЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Һөнәрле кол үлмәс. Әй угыл, һөнәрең кайсы булса да, үзең яхшы булсаң, акча китерәдер. Әмма һөнәрләрнең яхшысы, әгәр дә азрак сәрмәяң (акчаң) булса, сәүдә кыйлмак яхшы кәсепдер. Ләкин хәләл сәүдә кыйлмак бик читен эшдер. Әмма иҗтиһад кыйл, әй угыл, хәләлдән сату ит. Хәләл сәүдә белән хасил иткән бер тиенең ун тиен хәрамыңны бәреп җыгар. Сәүдә малы алсаң, малның яхшысын ал, чөнки яхшы нәрсәдән файда өмиде бар, начар нәрсәң сатылмый калса, зарар булыр.
СИКСӘН БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Һәм тагын, әй угыл, адәм һәм хайван ризыгы булган нәрсә белән сату-алу итмә. Ягъни икмәкне, ашлыкны арзан вакытта сатып алып, кыйммәтләнгәч, юклык һәм ачлык вакытында, кыйммәтләнгәч сатармын дип җыеп саклау харам. Моны — спекуляция диләр, һәм тагын, әй угыл, сату-алу эшендә ялган сөйләмә, ант итмә. Сатуны-алуны җиңелләштер. Әмма башка кешегә шәрик булып сәүдә итүдән саклан: дөньяда гадел кеше бик аз, ызгыштан башың чыкмас. Сынамаган, тәҗрибә кылмаган мал белән сату итмә; үзеңнең өйрәнгән сәүдәңне ташлама.
СИКСӘН ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, «Гәдүүе гакыйл хәер мин садыйки җаһий»[4]. Ахмак вә надан адәм дуслыкка вә дошманлыкка һәм ярамас. Вә һөнәрсез кеше дуслыкка ярамас. Саклан шул кешедән ки, үзе бернәрсә белмәс, үзен галим вә белекле санар. Бер эшне бер мәртәбә эшләп тугры килмәсә, икенче мәртәбә ул эшкә тотынма, вә кулыңнан килмәгән эшкә тотынма.
СИКСӘН ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, гәрчә тугры сәйләмәк ачыдыр, әмма тугры сөйлә. Әгәр дошман серемне белмәсен дисәң, дустыңа да сереңне әйтмә, таки дошманыңа барып әйтмәсен. Олугларны олуг ит, кечеләргә шәфкатьле бул. Надан вә һөнәрсез кешеләрне тереккә сайма, мәет дип бел. Бер эшне ике мәртәбә эшләмә.
СИКСӘН ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Эшлексез кешенең икмәгән ашаудан ач тормак артыкдыр. Сынамаган вә тәҗрибә кыйлмаган кешегә таянма, мең төрле түбәнчелекләр кыйлса да. Үзеңнән түбән дәрәҗәдәгеләргә мохтаҗ булудан бик саклан ки, моннан кыен эш юкдыр. Бурычтан бик саклан, әй угыл, кешегә бурычлы булдың, аңа кол булдың.
СИКСӘН БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, угырланган нәрсәне алмактан бик саклана күр. Кирәк үзең угырла, кирәк белә торып угырлаган нәрсәне ал, икесе бәрабәрдер. Аңсыздан угырланган нәрсә кулыңа керсә, үзеңдә калдырма, иясенә тапшыра күр.
СИКСӘН АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Әмма, әй угыл, тышыннан дуслык күрсәтеп, эчендә дошманлык вә хөсед яшереп йөргән кешедән бик саклан. Бу заманның дусларына да ышанма. Берәү сине алдыңда мактаса, әлбәттә, белгел ки, һичшиксез, сине артыңда яманлый торгандыр. Тәҗрибә кыйлмый торып алданма.
СИКСӘН ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, яхшы сүз белән усалны юлга салырмын димә. Ахмак үз-үзенә кыйлган кадәр зарарны гакыллы адәм дошманына да кыйлмас. Әгәр, әй угыл, сине алдыңда мактасалар вә яхшылыгың өчен сиңа рәхмәт кыйлсалар: «Һай рәхмәт! мине мактайсыз икән ләбаса»,— димә, эчеңнән тын. Әгәр дусларым күп булсын дисәң, кеше эшенә катышма вә һичкемгә бәйләнмә — һәммә халык сиңа дус булыр.
СИКСӘН СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, кулга керүе мөмкин булмаган нәрсәне өмид итмә. Гамәлең микъдарынча гына өмид ит. Мәсәлән, ун тиенлек гамәл кыйлып, ун сум өмид итәргә урын юк. Сынамаган вә тәҗрибә кыйлмаган эшеңә тотынма. Һаман үзеңнең белгән эшеңне эшлә.
СИКСӘН ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Әй угыл, кешенең күңеленә хилаф килә торган сүзне телеңә китермә. Бер сүзне син пәйвайсыз әйтеп йибәрерсең, ишеткән кешенең күңеле җәрәхәтләнә торган сүз булыр, күңеле рәнҗер. Кеше күңелен рәнҗетүдән бик саклан.
ТУКСАНЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Әй угыл, кешенең пәрдәсен ертма, ягъни халык алдында аның гаебен йөзенә әйтмә, халык алдында аны оялтма, бу бик яман холыкдыр. Кешенең гаебен вә килешмәгән эшен халык алдында әйтү — башына тукмак белән сукканнан да яманракдыр. Үзеңнең гаебеңне халык алдында үзеңә сөйләсәләр, яхшымы булыр?
ТУКСАН БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Үзеңнең кул астыңдагыларыңны һәркайчан разый кыйл: ягъни җәмәгатеңне вә хезмәтчеләреңне рәнҗетмә. Хезмәт хаклары булса, кулыңда асрама, хезмәт иткән өчен шуңда ук акчасын бир, разый кыйл. Һәрбер күңелеңә килгән эшне эшләргә ашыкма, таки соңыннан үкенерлек булма, уйлап эш кыйл.
ТУКСАН ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, халык каршында гыйззәтем вә хөрмәтем артык булсын дисәң, ачык куллы вә икмәкле-тозлы, җумард бул. Җумардлык белән дәүләт кимемәс, бәлки, дәүләтнең артуына сәбәпдер. Садака, хәер һичкайчан кешене бөлдермәс. Кешенең ярдәменә мохтаҗ булудан саклан. Әй угыл, кешенең миннәтен муеныңа йөкләмә, үзеңнең хәзинәңдә барына канәгать кыйл.
ТУКСАН ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Кешедән көтәргә нәрсә алып, бурычлы булма. Кешегә бурычлы булдың — аның колы булдың. Ахмак вә наданнар эшенә катышма, таки үзеңне кимсетә вә хурлый күрмәсеннәр. Вә алар белән бәхәсе кыйлышма, сүз көрәштермә, Локман хәким җавабын хәтереңдә тот.
ТУКСАН ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, ашаганда вә дәхи күп әдәпләр бардыр. Инсан булган адәмгә ул әдәпләрне үтәмәк шартдыр. Ашың хәләлдән булсын. Тәгам ашарга утырганда кулыңны җу, вә дәхи тәгамнан бушагач, кулыңны җу, ашың бәрәкәтле булыр. Әмма ашны бик кайнар ашама, кайнар ашта бәрәкәт кимдер. Хайван шикелле, ашаганда тәгамны иснәп карама. Кайнар булса, өреп ашама, өреп эчмә — болар әдәпсезлектән саналыр.
ТУКСАН БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, аш алдыннан бисмилла әйт, ашагач нигъмәтең хәләл булыр. Әмма хәрәм нигъмәткә бисмилла әйтү тыела. Ә хәләл нигъмәткә бисмилла әйтмәсәң, ашаган азыгың шәйтан белән уртак булыр. Бисмилланы аваз белән әйтү тиешледер, табын артындагы башка кешеләрнең дә исләренә төшерү буларак. Ашап туйгач, әлхәмделиллаһ дип, шөкер итәргә кирәк. Әмма әлхәмделиллаһ дип эчтән генә әйтү тиешле, башкаларны әле туймаган кешеләрне тукталырга мәҗбүр итмәсен.
ТУКСАН АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Дәхи тәгамны, әй угыл, уң кулың белән аша. Ләкин авызыңны тутырып капма. Вак-вак чәйнәп аша, ашың сеңешлерәк булсын. Табынга ашны китергәч, дәррәү ашарга утыр, ашны көтдермә. Дәхи ашап туйгач, өстәлдән ашны алмас борын торып китмә. Янә, күбрәк кеше килгән булып, бер генә кеше килмәгән булса, бер кеше өчен күп кешене көттермә.
ТУКСАН ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ашаган вакытта уңга-сулга карама, алдыңа гына карап утыр. Кешенең өлешенә вә кешенең кашыгына күз салма. Тәгамның уртасыннан алма, бәлки табакның үзеңә таба ягыннан вә читеннән алып аша. Вә алдыңа түкмәенчә вә тамызмаенча аша. Хосусән, мәҗлестә олуг адәмнәр булса, оят булыр. Эт ялаган шикелле, шапырдатып ашама. Дәхи дә тарелканың өстенә ятып ашама, мәҗлестә бу гаеп эшдер.
ТУКСАН СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, мәҗлесендә олуглар булса, алардан элгәре ашка кул сузма, бу әдәпсезлек булыр. Дәхи гайреләр ашап туйгач, кешедән калып ашап утырма. Күп ашамак зарарлыдыр, хайван фигыледер, күп ашаудан төрле авырулар пәйда буладыр. Аз ашамакта файда бардыр, җисмең сәламәт булыр, зиһенең саф булыр, хәтерең куәтле булыр.
ТУКСАН ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Әй угыл, әгәр кунак чакырып сыйласаң, кунакың аз булса, бергә утырып аша, әгәр кунакларың күп булса, үзең хезмәт ит. Әмма кунакларыңны ташлап китеп йөрмә. Дәхи гаҗиз итәрлек кадәр кунакларыңны кыстама. Ни бар нигъмәтеңне кунакларың алдына ачык йөзең белән куй. Кунакларың барында җәмәгатеңә вә хезмәтчеләреңә ачуланма, орышма. Дәхи кунаклар белән әңгәмә кыйл, ят кеше кебек булып йөрмә.
ЙӨЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, уйламаганда кунаклар чакырып кунак кыйлсаң, бер-беренә дошман кешеләрне бер мәҗлескә җыйма, бер табынга утыртма. Кунакларны танып, тиешле урыннарына утырт. Гыйлем әһлен бер йиргәрәк, вә гавам халкын янә үз алдына, вә байларны шулай ук һәр каюсын тиешле урыннарына утырт.
ЙӨЗ ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, белмәгән һәм тәҗрибә кылмаган танышларыңнан саклан. Кеше белән кеше арасында әхлак ягыннан аерма бик күп була. Игелекнең кадерен белмәгәннәргә иткән изгелегең әрәмгә китәчәк. Күркәм холык ияләренә хөрмәт вә изгелек күрсәтсәң, алар сиңа кол булырлар. Әгәр изгелек кадерен белмәгәннәргә хөрмәт вә изгелек күрсәтсәң, шөкер итмәсләр һәм кирелекләрен арттырырлар. Андый адәмгә изгелек итсәң: «Карале, мин мондый изгелекләргә хаклы икәнмен ләбаса. Миңа әле тагын фәлән нәрсә, фәлән нәрсә кирәк иде»,— дип, таләп итеп, дәгъваларын арттыра барып, сине үзләрнең колына әйләндерерләр.
ЙӨЗ ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Имде, әй угыл, кешесенә карап дуслык вә мөгамәлә кыйлмак кирәкле эшдер. Һәркем янында ачык йөз белән йомшак сөйләш, яхшы кешеме, яманмы, мөселманмы яки гайре дин тотучымы — һич аерма. Нитәкки, Аллаһ тәгалә Муса галәйһессәламгә әмер кыйлды: «Фиргавен белән йомшак сөйләш»,— диде. Картларны хөрмәтлә вә олыла вә үзеңнән кечкенәләргә мәрхәмәт вә шәфкать кыйл, картны хөрмәтләмәсәң, яшькә шәфкать кыйлмасаң, син өммәт түгел. Гарәпчә, укый башлагач, бу сүзләрне хәдис китапларында күрерсән, әй угыл.
ЙӨЗ ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Карендәшләрең белән, дусларың белән һәмишә йөреш, әмма ташлашып йибәрмә. Ягъни бик сирәк тә барма, таки сине онытмасыннар, көн саен дә барма, таки синнән туймасыннар… Әй угыл, йөрешсәң, яхшы кешеләр белән йөреш, катышсаң, яхшы кешеләргә катыш.
ЙӨЗ БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Бер хәким үзенең углына әйтте: «Әй угыл, кемне теләсәң, аның белән сөйләш, мөгамәлә кыйл, йөреш, кунакка чакыр, үзең бар. Әмма биш төрле кемсәнә белән аралашма. Әүвәл ялганчы кеше белән әңгәмә кыйлма, чөнки ялганчының сүзе су өстенә ялган язу кебекдер, ышанычы юкдыр, якынны ерак кыйлыр, еракны якын итәр. Дәхи ахмак вә надан белән иптәш булма. Чөнки ахмак кеше сиңа файда иткән кебек күренсә дә, вакыйган, зарардыр. Вә дәхи комсыз кеше белән аралашма. Чөнки ул кеше гел синнән өмид итеп кенә торыр. Янә дәхи саран кеше белән юлдаш булма. Чөнки саран кеше сиңа һичбер зарардан хали булмас. Әгәр дә аңар хаҗәтең төшсә, сине кимсетер вә хур кыйлыр. Хосусән, сәфәрдә саран кеше белән юлдаш булма. Дәхи дә куркак вә җебегән кеше белән аралашма, чөнки куркак кеше белән һич имин булмассән.
ЙӨЗ АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Әй угыл, бер кавемне күрсәң, сәлам бир. Ягъни бер йирдә күп кеше булса, яки күп кешегә очрасаң, аларга син сәлам бир. Чөнки бер кешенең күп кешегә сәлам бирмәге әүвәлидер, сәлам кайтармак, аларга фарыз эшдер… Дәхи ат белән барган кеше җәяүлегә, җәяү барган кеше утырып торгучыга сәлам бирер. Әмма, әй угыл, сәлам бирсәң ишеттереп бир, сәлам алсаң ишеттереп ал. Ягъни сәламне ишеттереп бирмәсәң, гүяки син сәлам бирмәдең, әгәр ишеттереп алмасаң, шулай ук сәламне алмаган кебек буладыр.
ЙӨЗ ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Балаларга сәлам бирүгә карата әйтелгән киңәшләр күп төрле һәм бик каршылыклы. Әмма, бала-чага гына булса да, сәлам бирү хәерлерәктер. Әгәр бер кеше дә булмаган бер өйгә барып керсәң дә сәлам бирү тиеш ләбаса. Фәлән-фәлән урыннарда сәлам бирелмәсен дигән киңәш кайбер язмаларда күренгәләсә дә, шәригать дәреслекләре, «Бөстан» кебек китапларда андый сүзләр күренмәде
ЙӨЗ СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Янә бу өлештә тәрбия сиңа әйтелде. Имде кием хакында әйт дисәң, әй угыл, киемең бәһале булучылыкта вә арзан булучылыкта, үзеңнең имсалең вә тирәңдәгеләрнең киеме кебек булсын. Ягъни синең кебек кемсәнәләр ни бәһадә кием кияләр, син алар киеменнән бәһәлерәк киемне кимә. Чөнки ихтималдыр киаларда хөсед туар да шикаятьтән хали булмаслар. Уртача кияргә кирәк, ифрат вә кимлек тә ярамый, һичбер урында. Әмма төсләрнең артыграгы, шәригатемездә, ак төсдер. Ләкин шәригать тә төсне күп тәфтиш кыйлмайдыр, теләсәң ниндәен төсне ки, һич тыю юк. Ләкин киемең рәвешендә саклык кирәк. Ягъни исраф кыйлма вә тәкәбберлек тә итмә.
ЙӨЗ УНБЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, йорт салдырсаң, бик олуг итмә, бик биек итмә, үзең урнашып торырлык булса җитәдер. Бик олуг йортның җайсызлыгы шулдыр ки, дөнья бер карарда тормайдыр, ихтимал ки эшең артка китсә, закладка салырсың яки сатарсың, бәһа йиткереп алучы табылмас.
ЙӨЗ УНИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл, өч нәрсә күңелле шатландырыр вә гакылны саф кыйлыр: гүзәл хатын, җитәрлек кадәр ризык вә якын, дус, карендәш. Дәхи дүрт нәрсә бардыр ки, адәм аны ифрат вә чиктән тыш күп кыйлса, һәлак буладыр: әүвәл хатын белән маташса адәм һәлак буладыр. Янә явызлык артыннан күп йөри торгач, адәм һәлак буладыр. Дәхи күп отыш уйнаса, адәмнең һәлакәте андадыр. Дәхи дә күп хәмер эчсә, һәлак булмай калмайдыр.
ЙӨЗ УНӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Әй угыл берәү азгыннарга иярсә, ул кешенең дене бөтен булмас. Әгәр берәү бер әшәке кешене мактаса, халык арасында үз кыйммәте бетәдер.
КНИГА О ВОСПИТАНИИ
Воспитание нельзя понимать лишь как хлопоты о кормлении и росте ребенка, это и пропитание его, и забота о его нравственном совершенствовании, и привитие прекрасных, благородных манер, и стремление вывести его из животного состояния, чтобы сделать достойным звания человека, и обучение наукам, и развитие понятий приличия. Содержанием этого сочинения являются наставления, поучительные истории и притчи, каждое его слово преследует одну цель — воспитание, а потому мы назвали его «Книгой о воспитании».
НАСТАВЛЕНИЕ ПЕРВОЕ
Один мудрец так поучал детей: «О милые дети, послушайтесь моего совета — учитесь ремеслу. Имущество и деньги так ненадежны на этом свете. Золото и серебро — лишь опасность для путника: а у живущего дома их могут отнять грабители и огонь. Ремесло же неиссякаемо, как источник. Умелец не познает невзгод, даже если лишится всех богатств своих. Верьте, дети мои, это не пустые разговоры. Постигайте же ремесла, учитесь приличиям».
НАСТАВЛЕНИЕ ВТОРОЕ
Некто пожаловался мудрейшему из старцев: «Такой-то человек там-то порочил меня». Старик сказал ему на это: «А ты поведай людям о его добрых делах, пусть ему станет совестно».
Слова эти и тебе наука, о сын мой. Постарайся извлечь пользу из любой истории, и если кто-нибудь по глупости скажет о тебе плохое, похвали его. Если он — человек, авось возьмется за ум и устыдится…
НАСТАВЛЕНИЕ ТРЕТЬЕ
Было у одного падишаха несколько сыновей. Все они были высоки, статны, хороши собой, лишь один выделялся хилым сложением и крохотным ростом, и отец ненавидел и презирал уродца. Однако этот его сын был умен и прекрасно образован. «О отец,— сказал он однажды,— умный человек маленького роста лучше большого невежды, не правда ли? Ведь ценность вещей не определяется их размерами. Камни, что используют для отопления бань, велики, но целый воз их можно купить всего за одну монетку. Жемчуг так мал, но каждый его золотник стоит десять золотых». Отец и весь его диван одобрительно засмеялись в ответ…
Так вот, сын мой, ум и знания не зависят от роста и внешнего вида человека.
НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТОЕ
[5]Когда премудрого Лукмана спросили: «Кто научил тебя мудрости?», он ответил: «Слепцы, которые не ведают, куда ступает их нога…»
Хорошенько поразмысли над словами мудрого Лукмана, о сын мой, ибо глупцы и невежды бредут во мраке и, подобно слепым, спотыкаются, наталкиваются на препятствия, падают. Они бросаются словами, не думая о последствиях. Потому мудрец и сказал, что постиг мудрость, наблюдая невежд и глупцов.
НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТОЕ
Один почтенный человек отдал сына ученому наставнику для воспитания и обучения. И сказал: «О лучший из учителей, воспитай это дитя и дай ему знания, пусть станет мудр и учен». Наставник занимался с мальчиком, учил его наукам, но из этого ничего не вышло. И он отвел его назад, к отцу, говоря: «Ребенок этот настолько глух к наукам и туп, что я чувствую, как сам глупею, когда учу его».
НАСТАВЛЕНИЕ СЕДЬМОЕ
Один падишах, путешествуя по морю, обратил внимание на юношу, который впервые попал на корабль и не был знаком с трудностями, столь обычными в плавании. Он все время плакал, дрожа от страха. И сколько его ни успокаивали, не переставал плакать. Падишаха огорчило это. Мудрец, бывший в его свите, сказал: «О повелитель, если позволишь, я уйму юношу. Мне известна хитрость, которая научит его выдержке».— «Поступай, как знаешь»,— ответил падишах. Мудрец распорядился. Юношу связали, бросили за борт, окунули раза два и подняли на корабль. Почувствовав себя воскресшим из мертвых, он сидел теперь тихо. Падишаху это понравилось, и он спросил: «В чем же твоя хитрость, мудрец?» Тот ответил: «Этот юноша никогда не ходил в море, не знал, как тонут люди, а потому не умел радоваться благополучному плаванию».
Точно так же, сын мой, человек не в силах радоваться своему здоровью и благополучию, пока судьба не пошлет ему испытание.
НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЬМОЕ
Сыну одного падишаха досталось богатое наследство. Был он добр и приветлив, а потому раздавал золото направо и налево — приближенным, воинам, всем, кто ему служил. Однажды ближайший из его советников, забыв об осторожности, решил предостеречь его: «О царевич, прежние повелители собирали сокровища с большим усердием, думая употребить их для пользы. Не будь же столь расточителен, все у тебя впереди, придет время, и понадобятся еще твои богатства». Царевичу не понравились его слова… «Ну так что же? — возразил он,— мне нравится пировать, делать подарки. Я сокровищам — не сторож».
Не к чему, сын мой, проявлять скупость там, где она неуместна.
НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯТОЕ
Были два брата. Один состоял на службе у падишаха. Другой добывал себе на жизнь трудом. Богатый брат, служивший у падишаха, спросил однажды бедного: «Почему не идешь на службу к падишаху? Тебе не пришлось бы делать столь тяжелую работу». Тот ответил: «А почему ты не живешь трудом? Это избавило бы тебя от позора и многих унижений. Ведь недаром мудрецы сказали: лучше сидеть дома и есть свой кусок хлеба, чем кому-то прислуживать в расшитом золотом кушаке…»
Копейка, добытая трудом, дороже тысячи копеек, полученных от чужих рук.
НАСТАВЛЕНИЕ ДЕСЯТОЕ
Во дворец Нуширвана падишаха собрали на совет мудрецов. Был среди них и Бозаржумхур. Во время споров он хранил молчание. Его спросили: «Почему ты, Бозаржумхур, не принимаешь участия в нашем диспуте?» Мудрец ответил: «Визири — те же лекари: здоровому человеку лекарство не нужно. Я вижу, что вы рассуждаете совершенно верно, и мое вмешательство излишне».
О сын мой, Бозаржумхур дал тебе хороший урок: даже мудрецы не встревают в разговор без надобности. Прерывать человека на полуслове — и вовсе плохая привычка. Если хочешь принять участие в разговоре, дождись, когда умолкнут твои собеседники.
НАСТАВЛЕНИЕ ОДИННАДЦАТОЕ
Александра Македонского спросили: «Как удалось тебе добиться покорности на Востоке и Западе? Прежние правители не жалели ни войск, ни сокровищ, а не смогли завоевать столько стран». Александр ответил: «Я брал страны, но не обижал народ. А прежних правителей поминал только добром».
О сын мой, видишь, сколь могуч воспитанный человек? Доброта и кротость берут города; надо быть добрым и снисходительным ко всем, остерегайся говорить дурно даже о своих врагах.
НАСТАВЛЕНИЕ ДВЕНАДЦАТОЕ
Один царедворец спросил падишаха: «Что ты скажешь о дервише таком-то? Люди говорят о нем много плохого». Падишах ответил: «В его внешности нет ничего предосудительного, а что у него за душой, не видно. Я не могу судить о том, чего не вижу».
О сын мой, было бы ошибкой судить о человеке, полагаясь на свое недоверие. Это очень скверно. Избегай поспешных суждений.
НАСТАВЛЕНИЕ ТРИНАДЦАТОЕ
Вот что рассказал мудрый Саади: — Видел в Мекке Габделькадыра Гиляни. Вперив взор в Каабу, он причитал: «О Всевышний, прости меня! Если не простишь, в Судный день исторгни меня из могилы незрячим, дабы не видеть себя опозоренным перед святыми». О сын мой! В миру стыдишься перед людьми даже крохотного своего поступка. А ежели в Судный день все твои прегрешения и проступки предстанут перед святыми и пророками, тебе и спрятаться будет негде от позора. Пусть это послужит тебе уроком: в этом мире не совершай постыдных поступков. Ведь если даже такие праведники, как Габделькадыр Гиляни, страшатся Судного дня, что остается делать мне и тебе? Нужно быть праведником в миру.
НАСТАВЛЕНИЕ ЧЕТЫРНАДЦАТОЕ
Одному праведнику привиделось во сне, будто бы падишах попал в рай, а старый дервиш, целыми днями не сходящий с молитвенного коврика, мучается в аду. «За что же падишаху такая честь, и чем провинился благочестивый старец? — спросил он.— Вроде все должно быть наоборот?» Ему ответили: «Падишах попал в рай за то, что приютил у себя нищих дервишей, а тот несчастный, оказался в аду за то, что жил во дворце падишаха».
НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТНАДЦАТОЕ
В греческой провинции воры напали на караван и унесли несметные богатства. Купцы громко стенали и молили Аллаха помочь им. Но что толку? Случилось быть там и мудрому Лукману. «О мудрейший,— обратился к нему один из купцов,— произнеси свое чудесное заклинание, пусть воры вернут наше добро». Лукман ответил: «Чудесное слово здесь бессильно. Того, чья совесть черна, не пронять ни колдовством, ни добрым словом, как нельзя вбить гвоздь в камень».
НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТНАДЦАТОЕ
Мудрого Лукмана спросили: «У кого учился ты благовоспитанности?» Лукман ответил: «Я наблюдал развязность невежд и избегал повторять то, что мне не нравилось в них, и так стал воспитанным.
О сын мой, для того, кто умен, вокруг столько поучительного, постарайся же извлекать из этого пользу.
НАСТАВЛЕНИЕ СЕМНАДЦАТОЕ
Рассказывают, что один дервиш на удивление зевакам съел двести фунтов хлеба и потом всю ночь напролет провел в молитвах. Услышав это, один умный человек заметил: «Лучше бы он съел полфунта, тогда ночью смог бы уснуть». Чревоугодничество, о сын мой, противно разуму.
НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЕМНАДЦАТОЕ
Во время одного из своих путешествий мудрый Саади неожиданно проснулся посреди ночи. Он несказанно удивился, увидев своего товарища сидящим поодаль и читающим стихи и песни. «Что это значит?» — спросил Саади. Спутник его ответил: «Привиделись мне соловьи. Перелетая с ветки на ветку, они поют томными голосами. В горах горестно трубят звери, стонут в болотах лягушки. Гомон стоит от их голосов в природе. И подумалось мне: не грешно ли спать, когда все живое вокруг творит молитвы?»
НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯТНАДЦАТОЕ
В одном лесу много лет жил отшельник. Пищей ему служили травы и листья. Однажды падишах той страны решил поклониться отшельнику и отправился в лес. «О старец,— сказал он,— если хочешь, живи в городе, я велю приготовить тебе обитель, будешь молиться целыми днями, не думая ни о чем другом. А мы бы пользовались всеочищающим дыханием твоим, приобщались бы к твоим священным молитвам». Но отшельник не соглашался. Тогда визирь сказал: «Не следует ли позвать старца на несколько дней? Если ему понравится в городе, останется жить». Отшельника доставили в город и отвели ему место в одном из дворцов. И была эта обитель до того премиленькая, что окажись в ней мертвый — и тот ожил бы от восхищения. Прислуживать старцу были приставлены хорошенькая рабыня и прекрасный юноша. Мало-помалу пристрастился отшельник к изысканным яствам, сменил грубое рубище на роскошные мягкие одежды, а там уж и вовсе, кроме душистых, сладких плодов, ничего не стал признавать. Теперь он частенько поглядывал на невольницу, заметив, как она хороша собой. Однажды падишах зашел проведать святого старца, смотрит, а перед ним совсем другой человек: руки белы, лицо румяно, развалился на шелковых подушках, ему прислуживает невольница с лицом, подобным луне, а прекрасный юноша стоит в изголовье с опахалом. Падишах очень удивился и сказал: «Я с одинаковым почтением относился к мудрецам и отшельникам». «О мой падишах,— возразил на это один из придворных,— не жалей для ученых ни золота, ни других благ, чтобы и другим хотелось заниматься наукой. А что до отшельников, то придумай что-нибудь иное, роскошь — не их удел».
НАСТАВЛЕНИЕ ДВАДЦАТОЕ
У одного египетского эмира было два сына. Один посвятил свою жизнь изучению наук, между тем как другой нажил добро и сделался богат. Первый стал мудрецом, второй — министром финансов. Однажды богатый брат сказал, с презрением взглянув на ученого: «Я уже стал султаном, а ты все топчешься на одном месте».— «О брат мой, Аллах, да будет свято его имя, все же на моей стороне,— ответил мудрец,— ибо я стал наследником пророка, в то время как тебе досталось наследство фараона[6].
О сын мой, из этой притчи ты должен уяснить себе, что знания, вне всякого сомнения, есть наследие пророка.
НАСТАВЛЕНИЕ ДВАДЦАТЬ ПЕРВОЕ
Известно, что один из персидских царей послал однажды лучшего своего лекаря в Аравию, в услужение пророку. Прожил лекарь в Аравии несколько лет, но ни один человек не подошел к нему и не сказал: «Помоги мне». Тогда пошел он к пророку и пожаловался: «Я живу здесь столько-то лет, но никто на меня внимания не обращает». Пророк ответил: «Люди здесь не едят, покуда не проголодаются, и отводят руку от еды раньше, чем насытятся, то есть не наедаются до отвала».— «Так вот почему; они не знают болезней!» — воскликнул лекарь, поцеловал землю и ушел.
Думаю, сын мой, ты понял смысл этой притчи. Не наедайся до отказа, неумеренность в еде ведет к болезням, умей довольствоваться малым.
НАСТАВЛЕНИЕ ДВАДЦАТЬ ВТОРОЕ
Один человек много раз давал клятвы, но всякий раз нарушал их. Он пожаловался старцу: «Я ничего не могу поделать с собой, все время нарушаю клятвы». Старец сказал: «Я думаю, беда твоя в том, что ты приучил себя к невоздержанности в еде, обуздать плоть — дело нелегкое. Но если ты и впредь будешь потакать ее прихотям, то скоро окажешься ее рабом, и тогда она раздавит тебя».
Так что, сын мой, ты погубишь себя, если не научишься отказывать себе в удовольствиях. Только тот могуч, кто умеет победить самого себя.
НАСТАВЛЕНИЕ ДВАДЦАТЬ ТРЕТЬЕ
Рассказывают, будто один нищий дервиш, погибая от голода, кутался в старые рубища. «Что же ты сидишь? — спросил его один из товарищей.— Такой-то в этом городе помогает бедным. Ступай к нему, расскажи про свою беду, он подаст тебе что-нибудь».— «Молчи,— ответил дервиш,— лучше я умру в нищете, чем пойду с протянутой рукой».
НАСТАВЛЕНИЕ ДВАДЦАТЬ ЧЕТВЕРТОЕ
Два дервиша из провинции Хорасан пустились однажды в дальнее странствие. Один был слаб здоровьем, но все время постился и ел не чаще, чем один раз в два дня. Другой был здоров и ел трижды в день. Вот пришли они в какой-то город. А там приняли их за лазутчиков, схватили и повели к судье, а пока суд да дело, посадили в тюрьму. Через две недели выяснилось, что пришельцы ни в чем не виновны. Было приказано выпустить их. Когда открыли дверь, то увидели, что здоровый из странников умер, а немощный жив. С удивлением смотрели на них люди, А один из судей сказал: «Было бы странно, случись все наоборот. Ибо умерший привык много есть и не мог терпеть голод, потому и погиб. Этот же был терпелив, приучил себя подолгу обходиться без пищи, вот и остался жив».
О сын мой, тот тяжело переносит лишения, кто не умеет ни в чем себе отказать.
НАСТАВЛЕНИЕ ДВАДЦАТЬ ПЯТОЕ
Один мудрец так поучал сына: «Не ешь много, о сын мой. Избыток пищи навлекает болезни».— «О отец, это голод убивает человека,— возразил ему однажды сын,— я не раз слышал от людей, что такой-то умер от голода, и ни разу не доводилось мне слышать, чтобы кто-нибудь умер от обильной еды».— «И все же, сын мой, надо быть умеренным,— ответил мудрец,— если обилие в еде и не убивает, то и хорошего в том мало. Ведь обжорство — расточительность, а это уже само по себе большой грех».
Из этой притчи ты должен извлечь соответствующий урок, каждое слово книги — мудрость, а не пустой звук.
НАСТАВЛЕНИЕ ДВАДЦАТЬ ШЕСТОЕ
Один бедняк впал в большую нужду. Друг дал ему совет: «Такой-то человек богат. Если он узнает, как бедствуешь, то, наверное, поможет тебе». «Может, ты и прав, — ответил бедняк, но я не знаю этого человека». Друг сказал: «Пойдем, я покажу его тебе». Вот пришли они к дому, во дворе которого увидели невеселого человека. По-видимому, что-то сильно удручало его. Бедняк повернул назад, так и не заговорив с этим человеком, ибо понял, что тот достоин еще большего сострадания.
НАСТАВЛЕНИЕ ДВАДЦАТЬ СЕДЬМОЕ
Пророк Муса повстречал нищего. Совсем нагой, тот лежал по шею зарывшись в песок. «О Муса! — воскликнул он.— Помолись за меня. Пусть Всевышний ниспошлет мне богатство. Нет уж боле сил моих терпеть нужду». Пророк Муса помолился за нищего и вскоре Всевышний ниспослал тому богатство.
Спустя некоторое время Мусе вновь довелось встретиться с ним. Завидев взволнованно галдящую толпу, пророк Муса полюбопытствовал: «Что случилось? Почему вы так шумите»? Ему ответили: «Этот человек в пьяном дурмане убил другого человека. И его волокут на лобное место». Муса подивился проделкам Всевышнего. «Видишь, как неосмотрительно я взывал к тебе»,— сказал он в раскаянии.
НАСТАВЛЕНИЕ ДВАДЦАТЬ ВОСЬМОЕ
Вот что рассказал мудрый Саади: «Ни разу не пожаловался я на превратности жизни. Однажды мне не во что было обуться. Босой пошел я в мечеть Куфы и увидел там безногого калеку. Тут принялся я горячо благодарить Аллаха, решив терпеливо сносить свою бедность».
Пусть и эта история послужит тебе уроком.
НАСТАВЛЕНИЕ ДВАДЦАТЬ ДЕВЯТОЕ
В сети немощного сирого рыбака попалась большая рыбина. Но вытащить ее из воды не хватило сил. Сорвавшись с крючка, рыба уплыла вглубь. Рыбаки начали журить бедолагу: «Эх, растяпа, упустил такую рыбину!» Рыбак только горестно вздыхал: «Что же было делать, братцы, коли она суждена не мне? Да и не перевелась еще рыба в реке»,— старался успокоить он их.
В сети рыбака не идет рыба, не предназначенная ему судьбой.
Рыба, пока не придет ее смертный час, не попадется в сеть.
Так уж повелось в жизни: убогий всегда смешон.
НАСТАВЛЕНИЕ ТРИДЦАТОЕ
Один купец потерпел убыток в тысячу золотых и сказал сыну: «Пусть это будет нашей тайной, не следует рассказывать о том людям».— «Будь по-твоему, отец, но почему мы должны скрывать это?» — спросил сын.— «Я не хочу, чтобы у нас было два горя: первое горе — то, что мы обеднели на тысячу золотых, второе — злорадство соседей»,— ответил купец.
О сын мой, злорадство недостойно человека. Никогда не радуйся, если придется услышать о разорении и горе другого.
НАСТАВЛЕНИЕ ТРИДЦАТЬ ПЕРВОЕ
Жил один умный и добрый юноша. Но сколько ему ни случалось быть среди ученых и мудрых, он всегда скромно помалкивал. «О сын мой, почему ты никогда не расскажешь того, что знаешь?» — спросил его отец. Юноша ответил: «Боюсь, что люди, приняв меня за ученого, спросят о том, чего я не знаю, и мне будет стыдно».
О сын мой, мудрость этой притчи в том, что никогда не следует заводить разговор, если не уверен, что знаешь о предмете все.
НАСТАВЛЕНИЕ ТРИДЦАТЬ ТРЕТЬЕ
Один падишах отдал сына наставнику. Тот с большим усердием принялся за обучение сына падишаха, строго взыскивал с мальчика за все дурное и даже бил иногда. Мальчик не выдержал притеснений учителя и прибежал к отцу с жалобами, показал ему свое тело. Отца огорчило это, и он приказал позвать наставника. «Почему ты так жесток и безжалостен с нашим сыном, о учитель, тогда как с детьми черни обходишься гораздо мягче?» — «О падишах, дурные дела черни не опасны, никто не последует ее примеру, но сын падишаха должен знать, что такое зло. И когда он станет падишахом, пусть остерегается жестокости и несправедливости. Исходя от падишаха или сына падишаха, они становятся особенно опасны. Весть о злых делах владык летит из одной страны в другую и плодит последователей».
Вот почему при обучении и воспитании с потомков людей богатых и знатных следует взыскивать строже, чем с детей простолюдинов, то есть не давать им воли, не позволять лишнего и не баловать вниманием лишь потому, что они из богатых и знатных семей.
НАСТАВЛЕНИЕ ТРИДЦАТЬ ЧЕТВЕРТОЕ
О сын мой, когда придется тебе воспитывать детей, будь особенно старателен, пока они малы. Знания, полученные в детстве, подобны орнаменту, выбитому на камне. Прут легче гнется, покуда тонок. В нежном возрасте следует внушать понятия о многих науках и давать кое-какие знания даже по математике. В другой раз мы поговорим об этом подробнее.
НАСТАВЛЕНИЕ ТРИДЦАТЬ ПЯТОЕ
Один падишах передал сына наставнику, говоря: «О учитель, воспитай этого ребенка, как своего собственного сына, по своей системе, дай ему хорошие знания». Наставник принялся с усердием обучать сына падишаха вместе с другими отроками. Однако сын падишаха учился хуже сыновей простолюдинов. Падишах упрекнул этим наставника. Но тот отвечал: «О падишах, обучение одинаково, да способности разные».
Учти, мой сын, что дети черни бывают порой куда проворней и смышленей байских сынков. Вот почему я еще раз повторяю, что обучение байских детей требует гораздо больше стараний, ибо бывают они чересчур избалованы.
НАСТАВЛЕНИЕ ТРИДЦАТЬ ШЕСТОЕ
Один араб сказал сыну: «В день страшного суда тебя не спросят, чей ты сын, а спросят, что полезного ты сделал».
НАСТАВЛЕНИЕ ТРИДЦАТЬ СЕДЬМОЕ
Мудрый Саади рассказывал про одного бедного человека, у которого не было детей. Тот обратился к Аллаху с мольбой дать ему сына. «Если бы у меня родился сын,— говорил он,— я продал бы все, кроме последней рубахи на себе, а деньги раздал бы нищим». Таков был его обет. И Аллах подарил ему сына. На радостях человек этот поступил, как обещал: всем бедным оказал благодеяние и милость. Через несколько лет, возвращаясь из Дамаска, Саади снова побывал в том городе и расспросил людей об этом человеке. Ему сказали, что несчастный попал в тюрьму. «За что же его наказали?» — спросил Саади. Ему отвечали: «Из-за сына. Однажды он напился вина, убил в драке человека и сбежал из города. Вместо него посадили отца».
Отчего это? А все оттого, что они не умели дать своим детям должного воспитания.
НАСТАВЛЕНИЕ ТРИДЦАТЬ ВОСЬМОЕ
Один почтенный мудрец сказал: «Чем больше хорошего делаешь врагу, тем добрее становится он. Страсть же наоборот. Чем больше ее удовлетворяешь, тем ненасытнее становишься».
НАСТАВЛЕНИЕ ТРИДЦАТЬ ДЕВЯТОЕ
Деньги нужны для того, чтобы спокойно прожить жизнь, а не для того, чтобы копить их. Когда одного мудреца спросили: «Как ты понимаешь счастье доброе и счастье злое?», он ответил: «Доброе счастье бывает воздержанным, всегда помнит друзей, оно благочестиво, малословно… безгрешно, поклонняется святым, учтиво, щедро, милосердно. А злое счастье? Это стяжательство, невоздержанность, болтливость… лукавство, бессердечие, жадность, оно забывает, что жизнь не вечна».
О сын мой, это хороший урок для тебя: стремись к доброму счастью и берегись злого; цель перечисления признаков доброго счастья была в том, чтобы сделать тебя по-настоящему счастливым.
НАСТАВЛЕНИЕ СОРОКОВОЕ
Пророк Муса наставлял Каруна: «Всевышний одарил тебя — сделал богатым. И ты окажи ему благодеяние». Но не послушал Карун Мусу, и со всем добром поглотила его преисподняя. О сын мой! Если кто-то даст тебе добрый совет, постарайся претворить его в жизнь.
НАСТАВЛЕНИЕ СОРОК ПЕРВОЕ
О сын мой, есть две группы людей, жизнь которых бессмысленна и бесполезна. Одни всю жизнь копят добро и не пользуются им. Другие всю жизнь копят знания, но не используют их для дела. Бойся оказаться в их числе.
НАСТАВЛЕНИЕ СОРОК ВТОРОЕ
Не будь откровенен с другом, ведь он может стать твоим врагом. Не причиняй зла врагу, ибо он может стать тебе другом. Помни: опасно доверяться другу твоего друга. Ну, а случится быть между двух врагов, будь осторожен и не говори лишнего, ведь они помирятся, краснеть же придется тебе.
НАСТАВЛЕНИЕ СОРОК ТРЕТЬЕ
С другом следует говорить шепотом, чтобы недруг не мог подслушать. Остерегаться следует даже стен, ибо и у них бывают уши. Следовать совету недруга — ошибка, но выслушать его надо: хотя бы для того, чтобы поступить наоборот.
НАСТАВЛЕНИЕ СОРОК ЧЕТВЕРТОЕ
Кто не творил добра при силе, в слабости познает суровость.
НАСТАВЛЕНИЕ СОРОК ПЯТОЕ
Избегай советов семи человек, о сын мой. Прежде всего, остерегайся невежды, ибо он темен и может толкнуть тебя на ложный путь. Во-вторых, берегись совета врага: он может погубить тебя. В-третьих, страшись совета завистника и ревнивца: этот разорит тебя. В-четвертых, не советуйся с лицемером, ибо лицемер заранее согласится с тобой. В-пятых, не слушай советов труса: он не отважится сказать правду. В-шестых, не верь скряге: у него на уме одно стяжательство и нет верных мыслей. И, наконец, не вздумай советоваться с одержимым, ибо он не в силах справиться даже со своей страстью.
НАСТАВЛЕНИЕ СОРОК ШЕСТОЕ
Того, кто скупился на хлеб-соль, не вспомнят и после кончины. Кто не радовал своей жизнью, не огорчит и смертью.
НАСТАВЛЕНИЕ СОРОК ВОСЬМОЕ
Не кичись здоровьем и не обманывай себя благополучием прежних дней, о сын мой. Всегда здоровым быть нельзя. Поэтому береги себя и не доводи до скотства. Знай, что здоровье сохранит лишь тот, кто следует многим заповедям.
НАСТАВЛЕНИЕ СОРОК ДЕВЯТОЕ
Что посеешь, то и пожнешь, о сын мой. Это значит, что за добро тебе воздастся добром, а за зло ты заслужишь лишь страдания и муки.
НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТИДЕСЯТОЕ
Скупец — всего лишь страж собственному добру и казначей своих наследников. Его жизнь — ожидание часа, когда можно будет все передать им. Мудрые изречения, подобные этому, ты можешь прочитать на арабском языке в книге «Плоды собеседований».
НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТЬДЕСЯТ ПЕРВОЕ
О сын мой, человека с дурным и злым нравом следует воспитывать не словами, а добрыми делами. Ты, конечно, и сам это хорошо понимаешь.
НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТЬДЕСЯТ ВТОРОЕ
О сын мой, сторонись людей неблагодарных. Сделав добро, никогда не попрекай им, но если добро сделали тебе, не забывай рассказывать об этом повсюду.
НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТЬДЕСЯТ ТРЕТЬЕ
О сын мой, как бы ни был ты крепок телом, молод и бодр душой, не ложись спать, не покаявшись и не оставив завещания. Ведь смерть может настичь тебя в любой миг.
НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТЬДЕСЯТ ЧЕТВЕРТОЕ
О сын мой, тот, кто позорит и унижает соседей, недостоин уважения. Тот, кто стремится обделить родных, никогда не познает радости от своего богатства. Только приветливый и добрый человек заслуживает уважения и почестей.
НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТЬДЕСЯТ ПЯТОЕ
О сын мой, если кто-нибудь оскорбит тебя грубостью, не вздумай ответить тем же, лучше мягко пожури обидчика.
Твои великодушие и человечность лишь тогда проявятся до конца, если ты найдешь в себе силы забыть, чем обязаны тебе люди. Сам, однако, вечно будешь помнить их доброту. Это и есть истинное мужество.
Умение простить даже тогда, когда можешь наказать местью — вот самое прекрасное из человеческих достоинств.
НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТЬДЕСЯТ ШЕСТОЕ
Если ты знаешь, что некто впал в нужду, и догадываешься, что он рассчитывает на твою поддержку, не жди, пока он сам попросит тебя об этом, первый протяни руку помощи.
НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТЬДЕСЯТ СЕДЬМОЕ
О сын мой, если ты кого-нибудь попрекнешь добром, которое сделал, сказав: «Я сделал для тебя то-то и то-то» — не жди благодарности от людей и милости от Аллаха. Человек этот и без твоих напоминаний знает, чем обязан тебе.
НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТЬДЕСЯТ ВОСЬМОЕ
О сын мой, как говорится, у неприветливого хозяина и угощение поперек горла. Надо быть радушным и терпеливым. Искренность также притягивает к себе сердца людей. Как нельзя не восхититься красотой, так нельзя не полюбить открытого, приветливого человека.
НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТЬДЕСЯТ ДЕВЯТОЕ
Честно заработанное добро и тратится на добрые дела. Богатство, нажитое нечестным путем, тратится на недобрые дела! О сын мой! Нельзя осквернять богатство, нажитое честным трудом. Да и сам Всевышний воспрепятствует этому. Честно заработанные деньги не пойдут прахом. Владелец честно нажитого до смерти будет довольствоваться плодами своего труда.
Нечестно нажитое уйдет таким же нечестным путем. И владелец его никак не сможет воспрепятствовать этому и проведет в нужде оставшиеся дни свои.
НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТИДЕСЯТОЕ
О сын мой, помни, что нельзя на добро отвечать злом. Никогда не презирай того, кто поделился с тобой хлебом. Жестокий человек наживает много врагов и рано погибает. Бойся жестокости.
НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТЬДЕСЯТ ПЕРВОЕ
Деспота поддержит и укроет или такой же деспот, или самый злобный из людей. Но, сын мой, деспотизм проявляется не только в спорах за золото; в словах, житейских делах и поступках он тоже возможен.
НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТЬДЕСЯТ ВТОРОЕ
Сделать иному при всех замечание — все равно, что ударить его по голове. Он ведь не послушается твоего совета, а лишь замыслит против тебя недоброе. Лучше уж не умничай и не лезь с поучениями там, где это неуместно.
НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТЬДЕСЯТ ТРЕТЬЕ
В дружбе с близкими будь братом, но в делах все для тебя должны быть равны. При купле-продаже не делай для родственников исключение, говоря: «Он — мне родня». И никогда не проси: «Я — тебе родня, сбавь немного цену». Потому что родня родней, а дела делами. Напоминание о дружбе в делах вызывает обиду, озлобление. Если хочешь оказать ближнему любезность, лучше сделай это после того, как будет окончен торг.
НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТЬДЕСЯТ ЧЕТВЕРТОЕ
Злой язык опасней стали. Слово, слетевшее с языка, ранит порой так жестоко, что легче вынести боль, причиняемую при отсечении руки пилой. О сын мой, никогда не огорчай людей неосторожным словом. Беспощадное слово способно пронзить сердце.
Иной раз может показаться, что речи твои обычны, а кому-то они причинят обиду.
О сын мой, не будь дерзок и груб на язык. Ведь недаром говорится, что ласковый телок двух маток сосет. Навстречу приветливым словам раскрываются сердца людей. Скажешь, не подумав, или поспешишь с ответом — ошибки не миновать.
НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТЬДЕСЯТ ПЯТОЕ
Тот, кто думает о последствиях, избавит себя от многих бед и огорчений. Тот же, кто всегда торопится и ни о чем не думает, непременно познает горечь раскаяния.
НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТЬДЕСЯТ ШЕСТОЕ
О сын мой, прежде чем войти, подумай, как выйти… Открывая дверь, подумай, как ее затворить. Делая долги, подумай, чем будешь расплачиваться. И вообще, за какое бы дело ты ни взялся, заранее прикинь, сможешь ли довести его до конца.
НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТЬДЕСЯТ СЕДЬМОЕ
Человеку, прослывшему лжецом, не поверят, если даже слова его — чистейшая правда. Соврешь один только раз — а доверия лишишься на всю жизнь…
НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТЬДЕСЯТ ВОСЬМОЕ
Если бы власти и величия добились невежественные, низкие люди, то почтенным, по-настоящему добродетельным людям пришлось бы худо, ибо их перестали бы ценить. О сын мой, от дурных людей беги, как от огня, и не разлучайся с людьми добрыми, любезными в общении, заслужи их уважение похвальным поведением.
НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТЬДЕСЯТ ДЕВЯТОЕ
О сын мой, слово — что стрела, пущенная с тетивы, хорошо подумай, прежде чем сказать. Сказанного ведь не вернешь.
Если провинившийся не спешит покаяться, то грешок его со временем становится грехом.
НАСТАВЛЕНИЕ СЕМИДЕСЯТОЕ
Если тратить с умом, то и малого будет довольно, в то время как расточителю и многого мало… О сын мой, умен тот, кто бережлив и не откладывает на завтра того, что можно сделать сегодня.
НАСТАВЛЕНИЕ СЕМЬДЕСЯТ ПЕРВОЕ
Слава и почет добываются старательностью, а не большим ростом, длинной бородой и толстым брюхом. Все это — блажь, далекая от подлинного величия. Глупо уважать людей лишь за их почтенную внешность, если нет за ней ни ума, ни доброты. Ученость, воспитанность, прекрасные душевные качества — вот за что следует почитать. Загонять добрых скакунов, красуясь в санях на озере, — это занятие не для почтенных людей. О сын мой, если хочешь быть человеком, никогда не занимайся подобными пустяками.
НАСТАВЛЕНИЕ СЕМЬДЕСЯТ ВТОРОЕ
Послушать мудреца — удовольствие для души, словно бы постоять возле лавки торговца благовониями: хотя и не перепадет тебе ничего, зато вволю ароматом надышишься. Послушать невежду или злого человека — все равно, что побывать в кузнице: лишь искры обожгут тебя, причинив боль.
НАСТАВЛЕНИЕ СЕМЬДЕСЯТ ТРЕТЬЕ
О сын мой, если заметишь ошибку в словах или делах кого-нибудь, не вздумай сказать об этом, ибо, даже признав твое замечание справедливым, человек не простит тебе твоих слов. В этом я убедился на собственном опыте. Сколько раз я пытался делать людям замечания, столько же раз мне пришлось горько раскаяться в этом.
НАСТАВЛЕНИЕ СЕМЬДЕСЯТ ЧЕТВЕРТОЕ
Природа человека такова: мы любим тех, кто сделал нам добро, и терпеть не можем людей, которые причинили нам зло. О сын мой, если уж не можешь помочь людям, так по крайней мере не причиняй им зло. Будь приветлив, мягок в обращении, и у тебя будет много друзей.
НАСТАВЛЕНИЕ СЕМЬДЕСЯТ ПЯТОЕ
О сын мой! Достичь благополучия можно многими путями. Но каковы бы ни были они, лучше всего избрать путь честный, ибо богатство, нажитое честным трудом, самое надежное. Нечестно нажитое добро быстро растает, а вся ответственность и грехи падут на тебя. Честно заработанное не используй на дела нечестивые. Сберечь богатство труднее, чем накопить его. Из-за неумения беречь его многие богачи терпели нужду.
НАСТАВЛЕНИЕ СЕМЬДЕСЯТ ШЕСТОЕ
О сын мой, тратя деньги, помни об их источнике, пусть расход твой будет меньше прихода, тогда ты не познаешь нужды. Пусть изо дня в день кое-что из денег, оставшихся после расходов на жизнь, перепадает в копилку, и благополучие твое упрочится. Однако, став богатым, не забывай о былой нужде, когда ты говорил: «Этого на один день будет довольно». Будь так же бережлив. Кто ведет учет добру, нуждаться не будет.
НАСТАВЛЕНИЕ СЕМЬДЕСЯТ СЕДЬМОЕ
Если кто-нибудь из друзей или родственников передаст тебе на хранение добро, береги его, как свое собственное, словно ты нажил его своим трудом. Честно выполни просьбу, и Аллах благословит тебя. И люди увидят, что ты достоин доверия. Но если, сын мой, тебе самому случится отдать на хранение вещи или деньги, не поручай этого транжире, пьянице, азартному игроку.
НАСТАВЛЕНИЕ СЕМЬДЕСЯТ ВОСЬМОЕ
Не стремись делать долги, сын мой. Не связывайся с ростовщиком, не закладывай вещи. Ибо ты станешь рабом того, кому задолжаешь. А также не давай деньги в долг, близкому другу — тем более. Он не сможет вернуть их в срок, придется напоминать много раз, а это повлечет за собой недовольство, и дружба ваша кончится. Только глупец решится заменить лучшего своего друга недругом.
НАСТАВЛЕНИЕ СЕМЬДЕСЯТ ДЕВЯТОЕ
О сын мой! Если кто-то вздумает оставить вещь у тебя на хранение, не принимай ее, не бери на себя лишнюю обузу. Ибо хранение ее таит в себе три опасности. Первое. Чужую вещь ты должен беречь пуще своего богатства и возвратить владельцу. Он же может обвинить тебя в алчности, заявив, что ты не вернул его вещь. Второе. Потеряв чужую вещь, ты можешь оказаться в неловком положении и осрамиться. Да, сын мой, хранить чужую вещь — дело нелегкое. Но уж коли ты согласился на это, береги ее и не злоупотребляй доверием. Если же кто-то попросит тебя что-то продать, тотчас же верни хозяину деньги, вырученные за проданную вещь. Если уж ты не можешь выполнить просьбу, лучше не берись за дело.
НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЬМИДЕСЯТОЕ
Обученный ремеслу не пропадет и в рабстве. Любая работа даст тебе надежный кусок хлеба, сын мой, лишь бы сам ты был хорошим человеком. Когда есть кое-какие сбережения, особенно выгодно заниматься торговлей.
Однако торговать честно — дело нелегкое. И все же рискни, сын мой, и будь честен. Одна монета, заработанная честью, стоит десяти, полученных обманом. Закупая товар, смотри, чтобы он был хорошего качества, плохой товар залежится в лавке и принесет одни убытки.
НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЕМЬДЕСЯТ ПЕРВОЕ
Сын мой, остерегайся торговать хлебом насущным. Ибо самый нечестный путь, когда человек, купив его по дешевке, во время нужды или голода старается продать дороже. Это — спекуляция. И еще, сын мой, никогда не обманывай и не давай пустых обещаний при купле-продаже. При сделке остерегайся доверять даже другу. Торгуй только тем, что пользуется спросом; не бросай привычное ремесло.
НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЕМЬДЕСЯТ ВТОРОЕ
О сын мой, умный враг лучше глупого друга. Глупый и невежественный человек не годится даже во враги. Неумелый также не годится быть другом. Постарайся избегать и тех, кто ничего не знает, а корчит из себя умника.
В деле испытай себя лишь однажды. Не получится — в другой раз не трать напрасно времени, не берись за дело, которого тебе не осилить.
НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЕМЬДЕСЯТ ТРЕТЬЕ
О сын мой, хотя и горька правда, никогда не криви душой.
Если хочешь скрыть тайну от врага — не доверяй ее другу.
Будь почтителен со старшими и не обижай младших.
Невежды и бездельники пусть будут мертвы для тебя, не считай их за живых людей.
НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЕМЬДЕСЯТ ЧЕТВЕРТОЕ
Лучше остаться голодным, чем притронуться к хлебу скряги.
Бойся доверять человеку, которого знаешь мало, хотя он и оказал тебе тысячу знаков внимания.
Не пользуйся услугами людей ниже тебя по положению, этим ты избавишь себя от чувства неловкости…
НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЕМЬДЕСЯТ ПЯТОЕ
О сын мой, остерегайся покупать краденое. Украсть самому или купить вещь, заранее зная, что она краденая,— одно и то же. Если же краденое добро попадет к тебе случайно, поспеши вернуть его хозяину.
НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЕМЬДЕСЯТ ШЕСТОЕ
Сын мой, берегись людей, которые прикидываются друзьями, а на самом деле полны зависти. Не очень-то доверяй людям. Многие будут хвалить тебя в глаза, но можешь не сомневаться, что за глаза они же тебя и осудят. Не дай провести себя, сперва испытай друга.
НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЕМЬДЕСЯТ СЕДЬМОЕ
О сын мой, не тщись исправить злого человека добрым словом.
Глупец причинит тебе столько зла, сколько умный и врагу причинить не сможет.
Если, о сын мой, тебя станут хвалить или благодарить в глаза, никогда не говори: «Спасибо вам за то, что хвалите», выслушай молча.
Если хочешь, чтобы у тебя было много друзей, не суй носа в чужие дела и ни к кому не навязывайся.
НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЕМЬДЕСЯТ ВОСЬМОЕ
Не мечтай о несбыточном, о сын мой. Рассчитывай получить от труда своего лишь то, чего он стоит. К примеру, сделав дело на десять мелких монет, не надейся получить за него десять золотых.
Не берись за дело, в котором не имеешь опыта, лучше занимайся привычной работой.
НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЕМЬДЕСЯТ ДЕВЯТОЕ
О сын мой, не произноси слов, способных огорчить людей. Ты невзначай обронишь слово, а оно ранит, обидит кого-нибудь. Бойся причинять обиды.
НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯНОСТОЕ
О сын, мой, не срывай одежд с человека, иначе говоря, не оглашай его вины, не заставляй его краснеть перед толпой, это жестоко. Изобличить при всех ошибку или вину человека хуже, чем ударить его. Будет ли тебе хорошо, если кто-нибудь поступит с тобой точно так же?
НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯНОСТО ПЕРВОЕ
Постарайся, чтобы люди, подвластные тебе, всегда были тобой довольны — не обижай жену и слуг. Если люди работают у тебя за плату, не задерживай деньги, выдавай в срок, пусть они не таят на тебя обиду.
Не бросайся на всякое понравившееся тебе дело — прежде хорошенько подумай.
НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯНОСТО ВТОРОЕ
О сын мой, если хочешь, чтобы тебя почитали, будь хлебосолен, приветлив, щедр. От этого добра твоего не убудет, а, озможно, его станет больше. Милостыня бедным не разорит тебя. Но бойся зависеть от помощи людей. Пусть никто не попрекнет тебя своей милостью. Будь доволен тем, что имеешь.
НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯНОСТО ТРЕТЬЕ
Ничего не одалживай у людей. Должник — это раб заимодавца.
Не вмешивай в дела глупца и невежды, чтобы не быть униженным и посрамленным. И упаси тебя Аллах спорить с ними. Вспомни, что сказал об этом мудрый Лукман.
НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯНОСТО ЧЕТВЕРТОЕ
О сын мой, существует множество правил, обязательных во время еды. Тому, кто полагает, что он — человек, надо соблюдать их.
Все, что едят в твоем доме, должно быть добыто честным трудом.
Мой руки до и после еды.
Не ешь пищу слишком горячей, лучше подождать, пока она немного остынет.
Приступая к еде, не нюхай пищу, как зверь.
Если еда или питье слишком горячие, не дуй на них — это неприлично.
НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯНОСТО ПЯТОЕ
О сын мой! Перед едой сотвори молитвы, и пища пойдет тебе впрок. Не освящай молитвой недозволенную пищу. Если же не освятишь молитвою честно добытую пищу, то разделишь ее с дьяволом. Молитву следует сотворить громко, дабы напомнить всем сидящим за трапезой. Насытившись, воздай благодарение Всевышнему. Причем молитву сотвори шепотом, дабы не насытившиеся, услышав ее, не прервали трапезы.
НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯНОСТО ШЕСТОЕ
И еще, сын мой, ешь правой рукой, не набивай рот. Хорошо прожевывай пищу, чтобы она переварилась полностью. За стол садись сразу же, как только подадут еду, не заставляй себя ждать. Поев, не спеши уйти, подожди, пока уберут остатки еды. Если к обеду собралось много людей и не явился лишь один, не заставляй всех ждать одного.
НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯНОСТО СЕДЬМОЕ
Во время еды не вертись, сиди спокойно, глядя перед собой. Не смотри на кусок и ложку соседа. Не тянись за куском, что лежит на середине блюда, возьми то, что лежит перед тобой с краю. Ешь аккуратно, не капая перед собой,— самому же станет неловко, если придется обедать в почтенном обществе. Не сопи и не пыхти над тарелкой. Не пей суп из тарелки.
НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯНОСТО ВОСЬМОЕ
О сын мой, если за столом собрались почтенные люди, не тяни руку к еде раньше них, это — невоспитанность. Не продолжай есть, когда другие уже насытились. Обжорство постыдно, недостойно человека, от невоздержанности в еде случаются болезни. В умеренной еде большая польза: будешь здоров телом, ясен умом, силен памятью.
НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯНОСТО ДЕВЯТОЕ
О сын мой, надумаешь собрать гостей и приготовишь для них угощение — поешь вместе со всеми, если гостей мало, но если их много, то лучше прислуживай стоя. Не отходи, однако, от стола, не будь слишком настойчив, потчуя гостей, чтобы они не смущались. Все, чем богат, с радушным видом поставь перед гостями. Не ругай при них жену и слуг. Развлекай гостей разговорами, не сиди на собственном пиршестве, как посторонний.
НАСТАВЛЕНИЕ СОТОЕ
О сын мой, если случится звать гостей, не приглашай в один день тех, кто недолюбливает друг друга. Каждому отведи за столом место, приличествующее его положению. Отдельно посади людей образованных, простолюдинов, богатых.
НАСТАВЛЕНИЕ СТО ВТОРОЕ
О сын мой! Остерегайся людей незнакомых и невежественных. Между человеком нравственным и безнравственным очень большая разница. Добро, сотворенное неблагодарному, пойдет прахом.
Если же окажешь благодеяние человеку совестливому, он будет твоим вечным рабом. Неблагодарный не почтит тебя за содеянное добро, а будет лишь недоволен и алчен. К тому же еще возомнит о себе: «Смотри-ка, каких почестей я достоин». Он будет умножать свои претензии, и ты окажешься его полным рабом.
НАСТАВЛЕНИЕ СТО ТРЕТЬЕ
Знай, о сын мой, что дружелюбие должно проявлять ко всем. Со всеми надо быть приветливым и обходительным, независимо от того, хороший перед тобой человек или плохой, мусульманин он или исповедует иную веру, подобно тому, как Всевышний повелел пророку Мусе (Моисею): «Будь мягок с фараоном». Уважай и почитай старших, будь добр и милостив с теми, кто младше тебя. Если не будешь почтителен со старшими и терпелив с младшими, то считай, что ты — безбожник. Когда выучишь арабский язык, сын мой, сможешь прочитать обо все этом в священных книгах.
НАСТАВЛЕНИЕ СТО ЧЕТВЕРТОЕ
С ближними и друзьями старайся видеться постоянно, чтобы связь не оборвалась. Не бывай у них слишком редко — не то будешь забыт, но и часто не ходи, чтобы не показаться надоедливым… О сын мой, если дружить — так с людьми хорошими, если общаться — то непременно с хорошими людьми.
НАСТАВЛЕНИЕ СТО ПЯТОЕ
Один мудрец сказал сыну: «О сын мой, дружи, общайся, развлекайся с кем хочешь, сторонись только пятерых. Прежде всего, не связывайся со лжецом — слово лжеца подобно записи на воде. Он ненадежен, всегда может оттолкнуть тебя и приблизить другого. Избегай также дружбы глупца и невежды. Глупец вроде и хочет помочь тебе, но на деле от всех его стараний — один вред. Не сходись с алчным человеком, потому что он постоянно будет рассчитывать на твои деньги. Беги прочь от скряги, эта дружба ничего не даст тебе, кроме разорения. А случится пойти к такому за помощью,— испытаешь лишь позор и унижение. Особенно опасно оказаться со скрягой в пути. Обходи стороной также разиню и труса, с подобными приятелями ты никогда не познаешь покоя и благополучия.
НАСТАВЛЕНИЕ СТО ШЕСТОЕ
О сын мой, увидишь группу людей,— поздоровайся, ибо один обязан приветствовать многих, а дело многих — ответить на приветствие… А также всадник должен первый приветствовать пешего, а идущий — сидящего. Но, сын мой, приветствовать и отвечать на приветствие следует громким, четким голосом. Если тебя не расслышали, значит, ты не поздоровался или не ответил на приветствие.
НАСТАВЛЕНИЕ СТО СЕДЬМОЕ
Советы, касающиеся воспитания вежливости у детей, многочисленны и противоречивы. Однако как бы мал ребенок ни был, он должен приветствовать взрослых.
НАСТАВЛЕНИЕ СТО ВОСЬМОЕ
…Если хочешь знать, как следует одеваться, то имей в виду, что простота или изысканность твоего костюма определяются одеждой окружающих. То есть, не следует выделяться среди подобных тебе, ибо вполне возможно, что люди станут завидовать и злословить. Одеваться следует средне, ибо как излишество в одежде, так и недостаточное внимание к ней — одинаково неуважительны. А что до цвета, то у мусульман предпочтителен белый. Однако шариат не осуждает и другие цвета: выбирай, что нравится, запретить никто не может. В выборе фасона платья нужна все же осторожность. Помни: расточительность предосудительна, и роскошное платье не должно быть поводом для заносчивости.
НАСТАВЛЕНИЕ СТО ОДИННАДЦАТОЕ
О сын мой, надумаешь строить дом — не делай его слишком просторным и высоким, лишь хватило бы всем места. Жизнь непостоянна, как знать, что ждет тебя впереди? Дела могут пошатнуться, придется заложить или продать дом, а люди не наскребут денег, чтобы купить его. Вот в чем недостаток большого дома.
НАСТАВЛЕНИЕ СТО ДВЕНАДЦАТОЕ
О сын мой, три радости есть в жизни: красивая женщина, достаток в еде и дружба близкого человека. И сеть четыре опасности, которые приведут тебя к гибели, если забудешь меру: первая опасность — волокитство, вторая — разврат, третья — страсть к азартным играм, и уж наверняка пропадет тот, кто пристрастился к вину.
НАСТАВЛЕНИЕ СТО ТРИНАДЦАТОЕ
О сын мой! Не води дружбы с распутником, дабы не запятнать свою честь. Не хвали человека дурного, дабы не потерять свой авторитет.
Каюм Насыйри
КНИГА О ВОСПИТАНИИ
Составление В. С. Шакировой
Редакторы
Я.М. Абдулкадырова, В.С. Шакирова
Художник Т.Г. Хазиахметов
Художественный редактор Д.Я. Залялетдинов
Технический редактор С.Г. Ахметзянова
Корректоры Р.А. Загидуллина, Н.И. Максимова
ИБ № 6326
Сдано в набор 2.12.91. Подписано в печать 25.05.92. Формат 70х90 1/64. Бумага книжно-журн. для офсета. Гарнитура журнальная. Печать офсетная. Усл. печ. л. 2,63+форз. 0,07. Усл. кр.-отт. 5,55. Уч.-изд. л. 2,76+форз. 0,11. Тираж 10 000 экз.
Заказ К-485. «С».
Татарское книжное издательство.
420111. Казань, ул. Баумана, 19.
Производственно-полиграфическое объединение им. К. Якуба Министерства информации и печати Республики Татарстан
420111. Казань, ул. Баумана, 19.
[1] Нәшрияттан: 4, 32, 47, 101, 109, 110 нчы тәрбияләр ниндидер сәбәпләр белән Каюм Насыйриның беренче (гарәпчә) басмаларына да кертелмәгән булган.
[2] «Яшь чакта алган гыйлем ташка чокып ясалган бизәккә охшаш» мәгънәсендә.
[3] Каюм Насыйриның шундый исемдәге китабы бар.
[4] «Акыллы дошман надан дустан яхшырак» мәгънәсендә.
[5] От издательства. В издания Каюма Насыйри, вышедшие на основе арабской графики, наставления 4, 32, 47, 101, 109, по какой-то причине не включены.
[6] Фараон, по поверьям мусульман − олицетворение алчности и злобы.
Татарский фольклор: Сказки
Язык: русский
Год: 1977
Издатель: Татарское книжное издательство
Город: Казань
Добавил: Admin 26 Янв 21
Проверил: Admin 26 Янв 21
Формат:
FB2 (217 Kb) RTF (136 Kb) TXT (211 Kb) HTML (212 Kb) EPUB (137 Kb) MOBI (281 Kb)
- Currently 0/5
Рейтинг: 0/5 (Всего голосов: 0)
Аннотация
Основой для книги послужил двухтомник автора, вышедший на татарском языке. В книгу включены как образцы научных исследований, так и художественной прозы. Книга снабжена вступительной статьей доктора филологических наук, профессора М.Гайнуллина.
Другие книги автора Насыри Каюм
Похожие книги
Комментарии к книге «Татарский фольклор: Сказки»
Комментарий не найдено. Будьте первыми!
Чтобы оставить комментарий или поставить оценку книге Вам нужно зайти на сайт или зарегистрироваться